वनस्पतिविचार/कर्तव्यें
वनस्पतीची मुख्य अंगें चार असून, प्रत्येकास कांहीं विशिष्ट काम करावें लागते. ही अंगे म्हणजे मुळ्या, खोड, पाने व फुलें होत. ही सर्व अवयवें उच्च वर्गीय वनस्पतीमध्ये आढळतात, ही गोष्ट खरी; पण क्षुद्र वर्गीय वनस्पतींत हीं सर्व सांपडणे कठीण असते. शिवाय क्षुद्रवर्गात कांहीं वनस्पति तर एकपेशीमय असतात. अशा ठिकाणी त्या एका पेशीसच सर्व कामे करणे भाग पडते. एक पेशीमय वनस्पति साधी असून त्यांत संकीर्णता अगदी नसते. जशी जशी अधिक संकीर्णता वनस्पतिशरीरांत उत्पन्न होत जाते, त्याप्रमाणे उच्चवर्गीय होऊ लागते. म्हणूनच शरीराच्या कमी अधिक संकीर्णतेप्रमाणे वनस्पतीस निरनिराळी अवयवें उत्पन्न होऊन ती क्षुद्र अथवा उच्च वर्गीय बनत जातात. अमुक एक वनस्पति उच्च वर्गीय आहे अथवा क्षुद्रवर्गीय आहे, हे ठरविणे तिच्या अवयवसंकीर्णतेवर पुष्कळ अंशी अवलंबून असते. संकीर्णतेबरोबर श्रमविभागत्व जास्त जास्त दृग्गोचर होत असते. जेथे संकीर्णता नाही, तेथे श्रमविभागही नाही, हा सर्वसामान्य सिद्धांत वनस्पतिचरित्रांत नेहमी पाहण्यास सांपडतो. उच्च वर्गामध्ये निरनिराळी अवयवे असल्यामुळे व प्रत्येक अवयवांकडून निराळे काम घडत गेल्यामुळे, श्रमविभागत्व पूर्णपणे दृष्टोत्पत्तीस येते. यावरून ज्या ज्या ठिकाणी कामासंबंधी अधिकाधिक वाटणी आढळते, त्या त्या वनस्पतींस उच्च वर्गाची समजणे गैरवाजवी होणार नाही.
वनस्पति उच्चवर्गीय असो वा क्षुद्रवर्गीय असो. प्रत्येकीस ' पोषण व प्रजोत्पत्ति ' ही दोन कर्तव्ये सारखी लागू आहेत. ही दोन कर्तव्ये करणे अथवा ती घडवून आणण्याची खटपट करणे, ह्याविषयी वनस्पतीचे प्रत्येक अवयव आपआपल्यापरी वनस्पतीस उपयोगी पडते. वनस्पतीचे सर्व भाग ह्याच कर्तव्यांत परोपरीनें निमग्न आढळतात. ही गोष्ट खरी की, प्रत्येक भागास उत्पत्ति करितां येणार नाही. अथवा पोषणही साधता येणार नाही; पण त्यांचे अंतिम साध्य ह्या तत्त्वांकडे असते, हे सहज दिसून येणार आहे. अप्रत्यक्ष रीतीने का होईना, पण प्रत्येक भागाचा प्रयत्न जीवनक्रमान्त ह्या गोष्टीविषयी असतो. क्षुद्रपेशी अथवा मोठा वृक्ष ही दोन्ही आपआपला जीवनक्रम आक्रमित असतात. दोन्हींमध्ये वर सांगितलेली मुख्य कर्तव्ये साधारण आहेत. क्षुद्रपेशी एकटी असल्यामुळे आपली कर्तव्ये पार पाडण्याच्या हेतूने आपला क्षुद्र प्रयत्न करून शेवटी पोषण व उत्पत्ति ही दोन्ही साधते. मोठ्या वृक्षास निरनिराळी अवयवे असल्यामुळे प्रत्येकाकडून वेगवेगळे काम करवून शेवटी तो वृक्ष ती दोन्ही अंतिमकर्तव्ये साधितो. प्रत्येकाच्या ' शारीर ' संकर्णितेप्रमाणे व श्रमविभागाच्या सोईप्रमाणे, प्रयत्नांत तसेच रीतींत थोडा अधिक फरक असेल, पण मुख्य अंतिम साध्यांत फरक नसतो.
वरील चार अवयवांपैकी पहिली तीन अवयवें पोपणक्रिया घडवून आणण्यात खटपट करीत असतात. उत्पत्तीस शेवटलें एक अंग पुरे असते. शिवाय शरीर पूर्ण वाढल्याखेरीज प्रजोत्पत्तीचा विचार अमलात येत नाही. म्हणूनच उच्चवर्गात अथवा क्षुद्रवर्गात शरीरसंवर्धन पूर्ण झाल्यावर उत्पत्तीसंबंधाची अवयवे येऊ लागतात. तोपर्यंत उत्पत्तीची अवयवे येत नाहींत. हे तत्त्व केवळ वनत्पतींमध्येंच दृष्टीस पडते असे नाही, तर प्राणिवर्गामध्ये सुद्धा ही स्थिति आपण पाहतो. शरीर पूर्ण वाढून योग्य ऋतु येईपर्यंत उत्पत्तीसंबंधी विचार प्राणिवर्गातही नसतो. अवयवें प्रथमपासून असतील; पण त्यांमध्ये त्यावेळी प्रजोत्पत्तीचैतन्य नसते. ऋतु प्राप्त झाला व योग्य परिस्थिति जुळली, म्हणजे उत्पत्तिकार्य आपोआप घडून येते. प्रत्येक वर्गाचा योग्य ऋतु व उत्पत्तिकाल वेगवेगळा असतो.
पोषणक्रिया घडविणे हे कांहीं साधे काम नाहीं; ते साध्य करविण्यास तीन अवयवें अहोरात्र खटपट करीत असतात. नुसत्या अवयवांची खटपट होऊन
जसे शरीरवर्धन हे एक अवश्य कर्तव्य असते, त्याचप्रमाणे वंशवर्धनहीं तितकेच महत्त्वाचे दिसून येते. वंशवर्धन साधण्याकरितां वनस्पति आपल्या स्वतःचा नाश झाला तरी विशेष फिकीर करीत नाही. उद्दिष्ट हेतु साध्य करण्याविषयी पूर्ण दृढनिश्चय असतो. पुष्कळशा वनस्पति अशा आहेत की, बीजोत्पादन झाल्यावर लागलीच त्यांस मृत्यु येतो. बीज तयार झाल्यावर मृत्यु येणार अशी जरी त्यांची खात्री असते, तथापि बीज उत्पन्न करणे हे आपलें अवश्य कर्तव्य आहे, असे वनस्पति समजतात. बालसंगोपन जसे प्राणिवर्गात असते, तद्वतच वनस्पतिवर्गातही त्याचप्रकारचे आढळते. बीजास रुजण्याच्यावेळी उपयोगी पडण्याकरितां वनस्पति आपल्या घासांतून अर्धा घांस अलग करून त्यामध्ये सांठवितात. बीजे म्हणजे वनस्पतींचा वंश आहे. तेव्हां वंशवर्धनाकरितां व्यक्तीने खटपट करणे अथवा मृत्यु आला असतां त्यास न डगमगणे, हे सर्वसिद्ध तत्त्व वनस्पतीपासून श्रेष्ठ प्राणिवर्गानेही शिकण्यासारखे आहे, ह्यांत संशय नाहीं. कुळाची वाढ होण्याकारता एक जीव नाहीसा होतो; पण त्याबरोबरच शेंकडों नवे जीव उत्पन्न होतात, हा सिद्धांत वनस्पतिवर्ग नेहमी पाळीत असल्यामुळे, जीवनकलहांत इतक्या अडचणी असतांही त्यांचा वंश आजतागत अव्याहत चालला आहे,
असो; ' पोषण व उत्पत्ति ' ही वनस्पतिचरित्रांत मुख्य असून ती वनस्पतीची अवयवें कशा रीतीने साधतात, इकडे आपण लक्ष देऊ. जननेंद्रियांसंबंधाने विचार, पोषणविचार झाल्यावर मागाहून करण्यात येईल. तसेच फुलांचे बाह्यांगवर्णन, निरनिराळे प्रकार, गर्भसंस्थापना, गर्भ, वगैरेंचा उल्लेख तेथेच करण्यांत येईल.