वनस्पतिविचार/जननेंद्रिये-फुले
प्रकरण १७ वें.
---------------
जननेंद्रियें-फुलें.
---------------
मागील प्रकरणी पोषक अन्न मिळविणारी अवयवे व तत्संबंधी विचार करण्यांत झाला. अवयवांची बाह्य-रचना व अंतर-रचना तसेच प्रत्येकाची विशिष्ट कामें, कामास जरूर लागणाऱ्या विशिष्ट गोष्टी, वगैरेचे वर्णन करण्यात आले. आतां जननेंद्रियें, जननेंद्रियाचे प्रकार, निरनिराळी फुले, फुलांतील प्रमुख वर्तुळे, पुष्पाधार, फुलांची मांडणी, स्त्रीकेसर व पुंकेसर फुलें, इत्यादिकांचे वर्णन जननेंद्रियाखाली येते. तसेच अण्डाशय (Ovary), गर्भ (Embryo) परागपिटिका (Anther), पराग (Pollen), त्यांचे संमेलन व गर्भधारणा ( Fertilisation ), शिवाय फलें, बीजे व बीजोत्पादन वगैरे गोष्टींचा उल्लेख फुलांमध्ये अथवा जननेंद्रियामध्ये होऊ शकतो.
१७ वे ]. जननेंद्रियें-फुलें. १४५
१४६ वनस्पतिविचार. [ प्रकरण
१७ वे ]. जननेंद्रियें-फुलें. १४७
द्विदलधान्य तसेच एकदलधान्य वनस्पतींत फुले वेगवेगळ्या प्रकारची असतात. बाह्य आकारांत फारसा फरक नसून फुलांच्या वर्तुलदलांच्या संख्येत फेरबदल असतो. द्विदलधान्यवनस्पतींत वर्तुलदले चार किंवा पांच असतात. दलें अधिक असली तर चार अथवा पांच संख्येचे गुणोत्तर झाले असते. एकदल वनस्पतीमध्ये दलांची संख्या तीन अथवा तिन्हीचे गुणोत्तर असते. ह्यामुळे कोणतेही फूल वर्तुलदलांची संख्या मोजून एकदलवनस्पतीपैकी आहे किंवा द्विदल वनस्पतीपैकी आहे, हे सहज ओळखता येणार आहे. गुलछबु, कांदा, लसुण, केळी, तरवार, नाकदवणा, गहूं, जोंधळा, वगैरेची फुलें तपासून वरील गोष्टीची सत्यता पहावी. ही फुलें एकदलवनस्पतीची आहेत. तसेच कापूस वाटाणा, मूग, तूर, अंबाडी, गुलाब, वगैरे फुलें द्विदलवर्गापैकी असून प्रत्येक वर्तुलांत दलांची संख्या पांच पांच आढळते.
साधारणपणे फुलामध्ये चार वर्तुळे असतात. पण पुष्कळ वेळा एखाद्या वर्तुळाचा अभाव असतो. जसे भोपळा, कारली, दोडका वगैरे. कधी पहिले वर्तुळ नसते, तर कधी दुसरे वर्तुळ नसते. झेंडूच्या फुलांत पुष्पकोश नसतो. एरंडीच्या फुलांत पुष्पमुगुट नसतो. गहूं, जोंधळा, ओट वगैरेमध्ये दोन्ही बाह्य वर्तुळे नसतात. कांहीं फुलांत पुंकोश नसून बाकीची तीन वर्तुळे असतात. जसे भोंपळा, काकडी, वगैरे. अशा फुलांस केवल-स्त्रीकेसर फुलें म्हणतात, (Pistillate) व जेव्हां स्त्रीकोशाचा अभाव असून बाकीची वर्तुळे असतात, अशा वेळी त्या फुलास केवल-पुंकेसर फुलें (Staminate) म्हणतात. चारी वर्तुले असणाऱ्या फुलास पूर्ण (Complete) फुलें म्हणतात. तसेच जेव्हा वर्तुलाची दलें सारख्या आकाराची आढळतात, त्यास व्यवस्थित फुलें म्हणतात, जसे कापूस, लिली, वगैरे. पावट्याच्या पाकळ्या अव्यवस्थित असतात, विशेषे करून फुले व्यवस्थित किंवा अव्यवस्थित ठरविण्यास फुलांच्या पाकळ्या सारख्या आहेत किंवा नाही, हे पाहतात. नाहीं तर प्रत्येक वर्तुळ व्यवस्थित अथवा अव्यवस्थित आपआपल्या वर्तुळाकार मानाने म्हणता येईल.
१४८ वनस्पतिविचार. [ प्रकरण
फुलांत पुंकोश व स्त्रीकोश एके ठिकाणी असल्यामुळे परस्पर स्त्री-पुरुषसंयोगास सुलभ पडते. प्राणीवर्गात एकाच जागीं स्त्री व पुरुष व्यंजक अवयव नसतात. दानव्या सारख्या क्षुद्र प्राण्यांत दोन्ही स्त्री व पुरुषव्यंजक अवयव एकाच जीवाच्या शरीरावर आढळतात. पण स्त्रीव्यंजक अवयवास गर्भधारणा साधण्यास त्याच शरीरांवरील पुरुषव्यंजक अवयव उपयोगी पडत नाहीत. दोन दानवें परस्पर एकमेकांस चिकटून परस्पर फायदा करून घेतात. दोन्हीमध्ये गर्भधारणा होऊन दोन्हीपासून पुढे प्रजोत्पत्ती होते. केवल स्त्रीकेसर फुले दुसऱ्या केवल-पुंकेसर फुलांतील परागकणांमुळे गर्भीकृत होतात. परागकण स्त्रीकेसर फुलास पोहोचविण्याची वेगवेगळी नैसर्गिक योजना असते.
पानांची मांडणी फांदीवर कांही विशिष्ट प्रकारची असते. तद्वतच फुलाच्या वर्तुळदलांत कांहीं विशिष्ट रचना आढळते. ‘एक झाल्यावर एक' (Alternate) २, समोरासमोर. (Opposite ) ३, वर्तुळाकृति ( Whorled ) ह्या तीन रचना पानांत असतात. फुलांतील वर्तुळ दलें बहुतकरून पुष्पदंडावर वर्तुळाकृतींत येतात. जसे खोडावरील अथवा फांदीवरील अंतरकांडी संकुचित होऊन परस्पर संलग्न होतात, व त्या संलग्न जागेपासून पानांचा झुपका येत असतो, त्याचप्रमाणे पुष्पदंडावरील अंतर कांडी संकुचित होऊन ती चारी वर्तुळे जणू एका जागेपासून निघाली आहेत असे वाटते.
एखादे वेळेस पहिल्या अगर दुसऱ्या वर्तुळांत दलांची वाढ अधिक होऊन त्यास चमत्कारिक स्वरूप येते. तेरड्याचे फुलांत पुष्पकोशामध्ये एक उलटी सांकळीवर ( Sepal ) चिकटली असते. नॅस्टिरशियम फुलामध्ये तेरड्याप्रमाणे एक पाकळी दुसऱ्या पाकळीवर उलटी आली असते. आगस्त्याचे फुलांत पांच पांकळ्या असून एका पाकळीची वाढ जास्त होऊन जिभेसारखी ती लोंबत राहते, दोन पांकळ्या पक्ष्याच्या पंखाप्रमाणे दिसतात, व उरलेल्या दोन्हीस बोटीसारखा आकार येतो. कित्येक फुलांची वर्तुळे द्विगुणित झाली असतात, अथवा नुसती वर्तुळे द्विगुणित न होतां वर्तुळांची दलें द्विगुणित होतात. अफूच्या फुलांत पुंकेसर वर्तुळ द्विगुणित असते. बारबरी नांवाच्या वनस्पतीची फुलं ह्याच प्रकारची असतात. पहिली तीन वर्तुळे द्विगुणित होतात. फुलांत पांकळ्या द्विगुणित अथवा बहुगुणित असतात. विशेषेकरून
१७ वे ]. जननेंद्रियें-फुलें. १४९
१५० वनस्पतिविचार. [ प्रकरण
वर्तुळाची दले सुटी असतात असे नाही. कधी कधी ती दलें परस्पर चिकटलेली असतात, अथवा त्या वर्तुळाचा संबंध दुसऱ्या वर्तुळाशी येतो. हा संयोग दोन प्रकारचा असतो. जेव्हा एकाच वर्तुळांतील सर्व दलें परस्पर संलग्न होतात, तेव्हां अशा संयोगास ' परस्परदलसंयोग' (Cohesion) म्हणतात. कापसांतील सांकळ्या तसेच पुंकेसर हीं, परस्पर चिकटलेली असतात. सांकळ्या एकमेकांस चिकटून त्यांचे वाटीसारखे वर्तुळ तयार होते. पुंकेसर परस्पर संयोग पावून त्यांची नळी स्त्रीकेसर-कोशा-भोंवती असते. मूग, वाटाणे वगैरे फुलांत सांकळया वरीलप्रमाणे परस्पर संयुक्त असतात. धोत्रा, वांगी, तंबाखू, मिरच्या, कानव्हालव्हुलस, भोंपळा, दोडका, सूर्यकमळ वगैरे फुलांत दुसऱ्या वर्तुळांतील दले ऊर्फ पांकळ्या परस्पर-संयुक्त असतात. लिंब, संत्रं, जासवंद. वगैरे फुलांत पुंकेसर परस्पर चिकटलेले असतात. कांदे, लसुण, नाकदवणा, कापूस, धोत्रा, नारिंग वगैरे फुलांत स्त्रीकेसरदलें एकमेकांस लागून अण्डाशय संयुक्त झाला असतो; अथवा पुष्कळ अण्डाशय एकमेकांस चिकटलेले असतात. अशा ठिकाणी ‘संयुक्त' हा शब्द दलापूर्वी योजून त्यांचा संयोग (Cohesion ) दर्शविला जातो. जसे संयुक्त पाकळ्या, संयुक्त पुं अथवा स्त्रीकेसर वगैरे वगैरे. संयुक्त शब्दाचे उलट वियुक्त शब्द सुट्या दलापूर्वी योजतात. जसे, वियुक्त अथवा सुट्या पाकळ्यां. उदाहरण, कापूस, सुटे पुंकेसर, जसे गुलाब, सुटी स्त्रीकेसरदले जसे हरिणखुरी,सुई, हिरवाचाफा वगैरे.
जेव्हां ऐका वर्तुळाचा दुसऱ्या वर्तुळाशी संयोग अंसतो, त्यांस 'परस्पर-वर्तुळ-संयोग ' ( Adhesion ) असे म्हणतात. धोत्र्याचे फुलांत पुंकेसरकोश द्वितीय वर्तुळाशीं संयुक्त असतो. साधारण पहिली तिन्ही वर्तुळे चवथ्या वर्तुळाखाली असून चवथ्या वर्तुळाचा अथवा अण्डाशयाचा वरील तिन्हीं वर्तुळाशी कांहीही संबंध नसतो. अशा वेळी अण्डाशयास ‘ उच्चस्थ'
१७ वे ]. जननेंद्रियें-फुलें. १५१
कमळामध्ये फुलांतील वर्तुळाची मांडणी फिरकीदार असते. सांकळ्या बाह्यभागी असून पाकळ्या पांढऱ्या अथवा गुलाबी असतातै. येथेही सांकळया व पांकळ्या ह्यामध्ये फारसे अंतर नसते. कांहीं सांकळयाापासून पाकळ्या बनत असतात. कांहीं पाकळ्या मध्यभागाकडे लहान लहान झाल्या असतात. त्यांचा आकार जणू पुंकेसराप्रमाणे झाला असतो. गुलाब अथवा जासवंद ह्या फुलांत पुंकेसरापासून पाकळया बनतात; पण कमळामध्ये पांकळ्यापासून पुंकेसर तयार होतात. म्हणजे एका वर्तुळांतील दलें कमी अधिक वाढीप्रमाणे दुसऱ्या वर्तुळांतील दलाप्रमाणे बनत असतात. बागेमध्ये गुलाब, मदनबाण, मोगरा इत्यादि फुलांत पांकळ्यांची वाढ अधिक होते. तसेच त्यांमधील पुंकेसर अथवा स्त्रीकेसर दलें पूर्णावस्थेस पोहचत नाहींत, अथवा त्यांची संख्या दिवसेंदिवस कमी होत असते. पण त्याच्या मूळ अगर जंगली स्थितीत पाकळ्या फार मोठ्या असून सर्व वर्तुळाची वाढ होते. पुंकेसर अथवा स्त्रीकेसरदलें कमी झाल्यामुळे वंशवर्धन खुटेल असे वाटण्याचा संभव आहे; पण नैसर्गिक तजवीज वेगळी असते. शिवाय झाडांची परंपरा, कलमें, चष्मे, दाब, वगैरे करून वंश राखिला जातो. कलमाने मूळ गुण व जातीधर्म अस्सलरीतीने पुढील रोप्यांत कायम राहतात. बीज पेरून जी रोपे तयार
१५२ वनस्पतिविचार. [ प्रकरण
बहुदलधान्य वनस्पतींत फुलामध्ये वर्तुळाची मांडणी फिरकीदार असते. ह्यामध्ये फुले एकलिंगी असतात, म्हणजे केवळ पुंकेसर अथवा स्त्रीकेसर फुले असतात. दोन्हीं स्त्रीपुरुपतत्त्वे एकाच फुलांत असत नाहींत. सुरु, देवद्वार वगैरे उदाहरणे बहुदल-धान्य-वनस्पतीपैकी आहेत, अननसांमध्ये फुलांची मांडणी वरीलप्रमाणेच असते. देवद्वाराचें फळ शंकाकृती असून त्यांची स्त्रीकेसरदलें, फळ वाळल्यावर लांकडी होतात. प्रत्येक स्त्रीकेसरांवर दोन बीजें असतात. येथे बीजें उघडी असून आतील भागी त्यांचा संबंध स्त्रीकेसरांशी असतो. एकदल अथवा द्विदल वनस्पतीमध्ये नेहमीं बीजें स्त्रीकेसर-दलानीं आच्छादित असतात. पण बहुदलधान्य वनस्पतीमध्ये बीजें आच्छादित नसून उघडी राहतात. हा फरक अगदी स्पष्ट असतो. ह्यामुळे सपुष्प वर्गाचे दोन मुख्य भेद केले आहेत.
फुलांतील चारी वर्तुळे ज्यावर असतात त्यासं पुष्पाधार ( Thalamus ) म्हणतात. जेव्हां फुलांत देंठ असतो, अशा वेळेस देंठाचे अग्र म्हणजे टोंक हेच पुष्पधार बनते. जेव्हां देठ असत नाहीं, तेव्हां ज्यांवर ती वर्तुळे आढळतात, त्यांसच पुष्पाधार म्हणतात. फुलांच्या वर्तुळाप्रमाणे पुष्पाकार ही निरनिराळ्या आकाराचे असतात. वाटोळ्या, पसरट, शंक्वाकृती, पेल्यासारखा, उभ्या नळीप्रमाणे असे आकार पुष्कळ वेळां पाहण्यांत येतात. स्ट्राबेरी अथवा तुतींमध्ये पुष्पाधार शंक्वाकृती असतात. गुलाबांत पुष्पाधार पेल्यासारखा खोलगट असतो. सुर्यकमळांत तो पसरट व रुंद असतो. अंजीर, पिंपळ, वड वगैरेमध्ये जी फळे म्हणून समजण्यांत येतात, त्यांचा बाह्य भाग हा पुष्पाधार असतो. फळ पिकल्यावर तो भाग मऊ होऊन खाण्यांत त्याचाच उपयोग होतो. उंबराच्या फळांचा बाह्य तांबडा भाग पुष्पाधारच आहे. ही फळे कापून पाहिली असतां आतील भागास लहान लहान फुलें दृष्टीस पडतील.१८ वे ]. पुष्पबाह्य वर्तुळे (पुष्पकोश Calyx पुष्पमुगुट Corolla). १५३
कधी कधी पुष्पाधार इतक्या जोराने वाढतो की, फुलाचे पोटांतून तो बाहेर पडून त्याची लांब दांडी बनते व त्या दांडीवर पुन पानें वगैरे येतात. गुलाब अथवा तीळ ह्यांमध्ये ह्या प्रकारे वाढलेला पुष्पाधार कधी कधी पाहण्यांत येतो, तिळवणीचे फुलांत पहिली दोन्ही वर्तुळे खाली राहून मधून पुष्पाधार देंठासारखा वाढतो, व पुढे त्यावर पुंकेसर व स्त्रीकेसरदलें येतात. अशा ठिकाणी पुष्पाधार अण्डाशयाचा देंठ बनून जातो. आंबा, लिंबु, सताप, वगैरेच्या फुलांत पुष्पाधार अण्डाशयास टेंकूसारखा उपयोगी पडतो. अशा ठिकाणी ह्याचा आकार वर्तळाकृति अथवा वळ्यासारखा असतो. असल्या पुष्पाधारास कर्णिका ( disc ) म्हणतात. धने, ओवा, बडीशोपा, वगैरे फळांत पुष्पाधार जास्त वाढून त्यासच दोन्ही बाजूकडे स्त्रीकेसर दलें चिकटून प्रत्येकांत एक एक बीज आढळते. कधी कधी बीजांडाचा (ovales ) संबंध स्त्रीकेसर दलांशी न राहता ती केवळ पुष्पाधारावरच आढळतात. अशा वेळी पुष्पाधार नाळेसारखा उपयोगी पडतो. त्यांतूनच बीजांडास पोषक अन्नादि पदार्थ मिळतात. चंदन, पपया, वगैरे उदाहरणे ह्या जातीची आहेत.
---------------
