मनतरंग/पंजाबी 'त्रिंजन' मराठी 'अंगणा' तही येईल!

  २७ जानेवारी १९९५ ची संध्याकाळ. आजही आठवत राहणारी. महिलांच्या सर्वांगीण सबलीकरणासाठी बंगलोरमध्ये परिषद भरली होती. अनेक व्यक्ती आपल्याला शब्दांच्या, चित्रांच्या, गीतांच्या... माध्यामातून भेटत राहतात. पण त्यांना प्रत्यक्ष भेटण्याचा... पाहण्याचा... ऐकण्याचा सुनहरी योग आला की मन अगदी तृप्त होते.

"तू खुदको बदल, तू खुदको बदल
तबही तो जमाना बदलेगा
तू बोलेगी पूँह खोलेगी
तबहीं तो जमाना बदलेना"

 असे भारतीय स्त्रियांना बजावणारी कमला भसीन गाण्यातून भेटली होती. भारतीय नागरिकाला,

"जिस देश में औरत अपमानित और नाशाद है।
दिलपे रखकर हात कहिये क्या देश वो आझाद है ?"

 असा भेदक सवाल विचारणारी कमला त्या दिवशी प्रत्यक्ष समोर होती. नाजूक तरीही कणखर. लयीत पावलं टाकीत साभिनय गाणारी कमला बोलताना, शब्दांतून व्यक्त होणाऱ्या अनुभवात श्रोत्यांना बांधून टाकणारी कमला मनात ठसली. ती मनातलं दु:ख बोलत होती... ४७ वर्षांपूर्वी माझ्या पंजाबच्या शरीरावर दोन देशांची दारे खोदली गेली. धर्माच्या नावाने भावा-बहिणींची... एकमेकांवर प्रेम करणाऱ्या शेजाऱ्यांची ताटातूट झाली. आम्हा पंजाबींचे जणू जीवनच लुटले गेले. पंजाबी स्त्रिया दिवसभर शेतात राबत. सायंकाळी मात्र एकीच्या अंगणात साऱ्याजणी जमत. त्यांत धर्म कधी आडवा आला नाही. येताना सोबत आणत शेतातील कापूस आणि टकळी, शिवाय सायंकाळची रोटी. या एकत्र जमण्याला म्हणतात त्रिंजन. मध्ये एकमेकींच्या आनंदाची, दु:खाची, अडचणींची देवाण घेवाण होई. सासू, सुना, नणंदा, भावजया, जावा... अशी सारी नाती एकत्र येत. अडचणीतून मार्ग निघे. कधी कधी ढोलकच्या तालावर, गाण्यांनी अंगण जागते होई. त्याला पावलांची साक्ष मिळे. लेकी-सुनांच्या सवालजबाबांनी 'त्रिंजन' दणाणून जाई. या 'त्रिंजन संगमात' पुरुषांना प्रवेश नसे. ते त्रिंजन आपण महिलांनी पुन्हा एकदा सुरू करायला हवे. आपल्या पुढच्या पिढ्यांच्या जीवनाचे सूत तलम निघावे, त्यात गाठी नकोत, ते सपोत असावे यासाठी आपण हा प्रयत्न करायला हवाच. जीवनात कितीतरी सरहद्दी आहेत ! जातीच्या, भाषेच्या, प्रांतांच्या, धर्माच्या लिंगभेदाच्या... अनेक अनेक. या त्रिजनसंगमातून आपण स्त्रिया एकमेकांना साधणारी खिडकी नाही का बनू शकणार ?

"मै सरहदपे खडी दीवार नही हूँ
मै तो हूँ दीवार की दरार, सब का स्वागत
करनेवाली ।"

मनाची खिडकी सहजपणे उघडून गेलेली कमला कायम आठवत राहते.
 या कार्यशाळेत जकार्ताच्या सुप्रहाती आणि ताती कृष्णवती या मुस्लिम महिलांनी आपल्या देशातील स्त्रियांचे प्रश्न मांडले. आहे ना मजा ? सुप्रहाती - सुप्रभाती कृष्णवती संस्कृत शब्दाशी, भारतीय भाषांशी नाते सांगणारी नावे आणि त्यांचा देश इंडोनेशिया. स्थलांतरचा लोभ दाखवून अशियातील तरुण स्त्रियांना फसवणाऱ्या अनेक एजन्सीज आहेत. आपल्या घराला दोन वेळच्या रोटीसाठी वा भावंडाच्या मुलांच्या शिक्षणासाठी स्वतःच्या देहाचे हाल करीत पैसा पुरविणारी स्त्री, स्वत:च्या शब्दांत दुःख सांगू लागते तेव्हा काळही गोठून जातो. ती मैत्रीण सांगत होती-ज्या स्त्रिया निघृण प्रकारांना विरोध करतात, अशांच्या नावांची काळी यादी हाँगकाँगमध्ये तयार केली जाते. त्या यादीतील महिलांना नोकरीच्या बाबतीत मदत करण्यात येत नाही. ती मैत्रीण विचारीत होती, घरकाम, मुलांना साभाळणे, वृद्धांची सेवा करणे अशा कामांच्या नावाने परदेशात नेऊन लैंगिक शोषण करणाऱ्या, नकार दिल्यास बेदम मारणाऱ्या मालकांची काळी यादी कोण तयार करणार ?
 हे सारेच प्रश्न मन उसवणारे आहेत आणि त्यासाठी स्त्रियांनी एकत्र येऊन 'त्रिंजन' भरवायला हवे. ज्यात मोकळेपणाने प्रश्न मांडता येतील. दु:ख मोकळे करता येईल. तिथे येणाऱ्या स्त्रिया नसतील सासवा, सुना... जावा... नणंदा. त्या असतील एकमेकींना साक्ष देणाऱ्या, एकमेकींना दिलासा देणाऱ्या, विश्वास... शक्ती देणाऱ्या मैत्रिणी. हे पंजाबी 'त्रिंजन' मराठी अंगणातही भरवता येईल की!!

■ ■ ■