हिन्दुस्थानचे हिन्दु सम्राट्
स्त्रियांचीं चरित्रेंही वाचनीय व स्फूर्तिप्रद आहेत; परन्तु विस्तारभयास्तव
त्यांच्या नामनिर्देशावरच मी भागवून घेत आहें.
आता लोकस्थिति पहावयाची ती शेती, व्यापार-धंदे, शिक्षण, शिल्प-
कला व धार्मिक समजुती अशा विषयांची पृथक् पृथक् चर्चा करून पाहणें
योग्य होईल.
१. शेती.
जमीन सुपीक आणि अनेक प्रकारचें हवापाणी आपल्या देशांत असल्या-
मुळे निरनिराळीं धान्यें, कापूस व इतर कच्चा माल विपुल पैदा होत
असे. अनेक हिंदुराजांनी पाटबंधारे करून शेतीला उत्तेजन दिले होतें,
मैग्यास्थिनीज् म्हणतो- 'ऊस आणि कापूस ह्या पिकांचें दर्शन आम्हां
ग्रीकांना प्रथम हिंदुस्थानांतच झाले ! ' निर्वाहाचे पदार्थ अत्यन्त स्वस्त
असल्यामुळे लोक सुखी असत.
२. व्यापार-धंदे.
हा देश कृषिप्रधान होता; तरी केवळ शेतकज्यांचा अडाण्यांचा नव्हता.
दशेतकरी दुसरेही व्यवसाय करीत. येथील रेशमी व जरीचें कापड व इतर
विविध कलाकुसरीचे जिन्नस परदेशी जात. हिंदु व्यापान्यांचा वाहतुकीचा
धंदाही कित्येक शतकें स्वावलंबी होता. त्यामुळे इतर देशांतून भारता-
मध्ये संपत्तीचा ओघ वहात असे.
३. विद्या व विद्वान्.
नालंद, तक्षशिला, उज्जयिनी, काशी, प्रयाग, कांचीवरम् इत्यादि
ठिकाणीं मोठमोठीं विद्यालयें होतीं, बौद्धांचे विहार व हिंदूंचीं देवळें
ह्यांमधूनही विद्यादान होत असे. छापण्याची कला नसतांही अनेक विद्वान्
व विद्यार्थी काळजीपूर्वक हस्तलिखित ग्रंथांचा संग्रह करीत. असे अनेक
