वाढतो. [ २ ] त्यांच्या वाढत चाललेल्या लोक समू-
हाला राहण्यास त्यांचा उपयोग होतो. [३] वसाह-
तींच्या ऐवजी जर तितकीं लहान लहान स्वतंत्र संस्था-
नच इंग्लिश लोकांचीं असतीं, तर जी योग्यता त्यांना
जगांत प्राप्त झाली असती, त्यापेक्षा जास्त योग्यता ते व
त्यांच्या वसाहती एकत्र असल्यामुळे प्राप्त झाली आहे.
आतां अनुक्रमानेंच वरील उपयोगांचा विचार करूं.
प्राचीन काळी लोकांची मुख्यत्वें अशी समजूत होती
की, वसाहती ताब्यांत असल्यानें मूळ देशांतील व्यापारा-
च्या जिनसांच्या खपाला अधिक जागा होते. म्हणून
व्यापारासंबंधानें जे कायदे मूळ देश ठरवीत, त्यांमुळे
वसाहतींना मूळ देशांशीं व्यापार करण्याची मात्र
मोकळीक त्या काळी असे. हल्लीं असा प्रतिबंध इंग्लि-
शांनी ठेविलेला नाही. म्हणून अशा स्थितींतहि व्यापा-
वसाहतींबरोबरच्या
ब्रिटिश व्यापाराचें
महत्त्व.
विचार केला पाहिजे:
रासंबंधानें त्यांच्यापासून फायदा
होत आहे की काय, हे पाहिले पाहिजे.
हें लक्षांत येण्यासाठी पुढील प्रश्नांचा
– ( १ ) वसाहतींशी त्यांचा सांप्रत
व्यापार किती आहे ? ( २ ) पूर्वी होता त्यापेक्षा जास्त
आहे किंवा कमी आहे : ( ३ ) तो वाढण्याचा संभव
आहे किंवा कमी होण्याचा संभव आहे ? ह्या प्रश्नांची
उत्तरें ठरविण्यासाठी आंकड्यांचा उपयोग करावा लागेल;
व तो जितक्या सुलभ रीतीनें करितां येईल तितक्या सुलभ