रीतीनें केला असतां समजण्यासहि अडचण पडणार नाहीं.
प्रथमतः हें ध्यानांत ठेविले पाहिजे कीं, हिंदुस्थाना-
सुद्धां ब्रिटिश वसाहतींची लोकसंख्या जगाच्या लोकसं-
त्यांच्या बरोबरच्या ख्येच्या शा इतकी आहे. दुसरी
16
व्यापाराची वृद्धि. गोष्ट अशी की, ह्या वसाहती व हिंदु-
स्थान ह्यांना इंग्लिश लोक दरसाल ८,३०,००,०००
पौंड किंमतीचा माल पाठवितात; आणि पृथ्वीवरील राहि-
लेल्या इतर देशांस १५,६०,००,००० पौंडांचा पाठवि-
तात. म्हणजे पृथ्वीवरील इतर देशांत प्रतिवर्षी त्यांचा
जितका माल खपतो, त्याच्या निमेहून अधिक माल
फक्त ह्या ताब्यांतील मुलखांतच खपतो, असें झालें.
तसेच हिंदुस्थान गाळिर्हे तर, इंग्लिशांचीं इतर मोठाली
गि-हाइकें म्हटलीं म्हणजे युनाय्तेद स्तेत्स, फ्रान्स, जर्मनी,
हालंद व बेलजम हीं होत. जर्मनीशीं जो त्यांचा व्यापार
चालतो तो बेलजममधून चालतो.
सन १८६९ त
ह्या पांच देशांनीं ७,१०,००,००० पौंडांचा ब्रिटिश माल,
घेतला, व १८८३ त ८,१०,००,००० पौंडांचा घेतला;
म्हणजे १४ वर्षांत ब्रिटिश माल ते ? शानें अधिक घेऊं
लागले. आतां वसाहतींचा विचार करूं. ब्रिटिश
लोकांच्या अति विस्तीर्ण अशा चार वसाहतींनी-
कानडा, वेस्त इंदीज बेटें, दक्षिण आफ्रिका व आस्त्रेलिया
ह्यांनी–१८६९ त २,२०,००,००० पौंडांचा व
