हिंदुस्थानापासून त्यांना जो फायदा होतो तो
केवळ तिसऱ्या प्रकारचा, म्हणजे व्यापारासंबंधाचा होय.
ह्या व्यापाराचं महत्त्व समजण्यासाठी बऱ्याच आंक-
ड्यांची घड मोड करावी लागणार आहे. हे आंकडे हो-
तील तितक्या सुलभ व ठोकळ रीतीनें विचारांत घेऊं.
इ. स. १८१४पर्यंत हिंदुस्थानाशीं व्यापार करण्याची सनद फक्त ईस्त इंदिया कंपनीलाच होती. हिंदुस्थानच्या त्या वेळीं व्यापार फारच थोडा होता. व्यापारीची वृद्धि.
- जरसी अथवा आइल आफ मॅन बेटाबरोबर
जेवढा इंग्लंदचा
व्यापार हल्लीं चालतो
तेवढाच तो होता, असे म्हटले तरी चालेल. तसेंच हिंदु-
स्थानांतील लोकांच्या रितीभाती इतक्या ठाम आहेत कीं,
युरोप खंडांत तयार झालेले पदार्थ ते कधीहि खरेदी
करणार नाहीत, असा त्या वेळचा अजमास होता. इ.
स. १८१४ पासून व्यापार करण्याची सर्वांस मुभा मि-
ळाली; व पुढच्या ३० वर्षांत हा व्यापार १८,००,००,०००
रुपये किंमतीपर्यंत, म्हणजे कानडा देशाशीं त्यांचा जित-
का व्यापार हल्लीं चालत आहे तितका, जवळ जवळ
येऊन ठेपला. ही वाढ सर्व जगास आश्चर्यकारक वाटली,
परंतु तो केवळ आरंभच होता. इ. स. १८८४त हिंदु-
स्थानाशीं एकंदर व्यापार १,५४०,०००,००० रुपयांचा
*ह्या बेटांपैकी पहिले इंग्लंदच्या दक्षिणेस इंग्लिश चानलमध्यें
आहे, व दुसरें इंग्लंदच्या पश्चिमेस ऐरिश समुद्रांत आहे.
