(३९८) करणारे लोक यांमध्ये कर्जबाजारीपणा पुष्कळ झाला आहे. जमिनीवरील मालकी ज्या प्रमाणाने जास्त चांगली असेल, त्या मानाने जमिनदार लोक कर्ज काढण्यास जास्त प्रवृत्त होतात ; हा जो इतर प्रांतांतील अनुभव, तो या प्रांता- सही लागू पडतो. सुमारे १ जमीन शेती न करणारे लोकांचे हाती गेली आहे असें अलीकडील सेटलमेंट चौकशीचे वेळेस दिसून आले आहे. जेथें कुळास हक्क जास्त व जमिनीचे मालकाचे हक्क कमी असतात त्या भागांत, कर्जबाजा- रीपणाही त्या मानानेच कमी असतो. कुळांतही असाच प्रकार दिसून येतो. ज्या मानाने त्यांचा जमिनीवरील हक्क दृढ असेल त्या मानाने त्यांचीही कर्ज काढण्याकडे जास्त प्रवृत्ति असते. या प्रांतांतील उत्तरेकडील जिल्ह्यांत व नर्मदेचे खोऱ्यांतील प्रदेशांत जमिनदार व रयत हे जास्त कर्जबाजारी आहेत. या भागांत व नागपूर व वर्धा जिल्ह्यांत पुष्कळ जमीनी कुळांकडून सावकारांकडे गेल्या आहेत. शेतकीची मजुरी-पूर्वेकडील भागांतील कुळांची व शेतकीसंबंधी मजुरी करणारे लोकांची स्थिति चांगली आहे. मजुरी काही ऐनजिनशीं व कांहीं नक्त अशी देण्यांत येते. नागपूरचे आसपासचे भागांत नक्त पगाराची वहिवाट प- डत चालली आहे व तिचा दर पूर्वोचेपेक्षां वाढला आहे. एकंदरीत रोज म- जुरी करणारे लोकांस काम कमी मिळते असे नाही. मजूरदार लोकही कर्ज- बाजारी आहेत. जंगली लोक-गोंड लोक व तशा प्रकारचे दुसऱ्या जातीचे लोक हे या प्रांतांतील मूळचे रहिवाशी होत; त्यांस सुपीक सपाट प्रांतांतून हांकून दिल्यामुळे ते जंगलांत जाऊन राहिले. ही गोष्ट १५० वर्षांचे आंतील आहे. हे लोक शेत- कीवर उपजीविका करणारे आहेत व गेले मनुष्यगणतविरून या लोकांची संख्या कमी झाली असें दिसत नाही. हे लोक लग्नकार्यासाठी व मद्यपानासाठी पुष्कळ कर्ज काढतात ; व सर्व सावकारांत दारू विकणारा सावकार त्या लोकांस मोठा कठीण जातो. तरी कर्जबाजारीपणामुळे यांचे सुधारणेस व्यत्यय आला असे दि- सत नाही. हे लोक राहतात त्या भागांत जास्त जमीन लागवडीस आलेली आहे व कांही भागांतील शेतकीची पद्धतही सुधारलेली आहे. अगदी डोंगरांत राहणारे लोक अजून रानटी स्थितीत आहेत. त्यांस चांगली शेतकी करतां येत नाही, व ते आपला उदरनिर्वाह रानांतील फळे, पारध, व घुशी उंदीर यांज- धंदेवाले व कारागीर लोक--शेतकीवरच केवळ अवलंबून नाहीत अशा धंदेवाले लोकांपैकी सुतार व लोहार यांस साधारण मजुरी मिळते व त्यांस चर करतात.
