(३९१) री वर्गाचा जसा फायदा झाला आहे तसा इतर वर्गाचा तोटा झाला आहे. नियमित प्राप्तीवर निर्वाह करणारे लोकांची स्थिति त्यामुळे वाईट झाली आहे. कारागीर लोकांची स्थिति एकंदरीत सुधारली आहे. सुतार, लोहार व गवंडी यांस आतां पूर्वीपेक्षां काम जास्त मिळतें. कोष्टी लोकांची स्थिति मध्यंतरी वाईट होती, परंतु अलीकडे कानपूर वगैरे ठिकाणचे गिरण्यांतील सूत त्यांस मिळू लागल्याने व त्यांनी विणलेले कैपड्यांचा खप होत असल्याने त्यांची स्थिति सुधारली आहे. सोनारांची स्थिति सुधारली आहे. मजुरदार लोकांस पब्लिक वर्क्सची कामें, कानपूर येथील कातड्याचे व कापसाचे कारखाने, आगगाडीचे द्वारें हो. णारा धान्याचा व्यापार यांत पुष्कळ काम मिळते. त्यांचे मजुरीचा दर सा- धारण दिढीने वाढला आहे व कारागीर लोकांचा दर याही पेक्षा जास्त वाढला आहे. धान्य महाग झाल्याने या लोकांचे स्थितीत जसें अंतर पडलें असतें तसे मजुरीचा दर वाढल्याने पडले नाही. बंगाल-या प्रांतांत पर्जन्य पुष्कळ नियमितपणे व सगळीकडे सारखा वाटून पडतो. बिहार प्रांताचे दक्षिण प्रदेशांत मात्र पर्जन्याची कमताई पडते. डों- गरी भाग व कलकत्ता शहर शिवाय करून बाकीचे भागांत जशी दाट लोक- वस्ती आहे तशी या देशांत इतर कोठेही नाही. डोंगरी भागांत वस्ती मैली १२२ आहे व शहरें शिवाय करून बाकीचे प्रांतांत अतिशय दाट वस्ती ह्मणजे सरण जिल्ह्यांत आहे. तेथे ती मैली ९३० आहे. सन १८९१ चे मनुष्यगण- तीचे पूर्वीचे दहा वर्षांत शहरांत वस्ती शेकडा ७ व बाहेरील प्रातांत ६ टक्के वाढली. शेतकी-शेतकरी व शेतकीवर मजुरी करणारे लोक शेकडा सुमारे ७० आहेत. किती जमिनीत लागवड झाली आहे व लागवडीस योग्य जमीन कि- ती शिलक आहे, तें शेतकीचे भागांत सांगितलेच आहे. या प्रांतांत बरीच ज- मीन कायमचे दरठरोती प्रमाणे दिली असल्यामुळे इतर प्रांतांत शेतकी संबंधानें बरोबर माहिती मिळते तशी या प्रांतावद्दल मिळत नाही. बंगालचे पर्वेकडील भागांत, बिहारपैकी उत्तरेकडील एका जिल्ह्यांत व समुद्राचे कांठचे भांगांत लागवडीलायक कांही जमीन अजून शिलक आहे. या प्रांतांतील कांहीं भागांत नद्यांचे ओघ फिरल्याने व कालवे झाल्याने जमिनीत पाणी फार सांचून हवा वाईट झाली आहे, व त्या कारणाने दोन जिल्ह्यांत लोकवस्तीही कमी झाली आहे. जमीन धारण करण्याच्या पद्धति व सारा-या प्रांतांत जमिनीवर सरकार देणे फारच हलके आहे. तें दर माणशी रु० ९-८ व दर एकरास रु. ८-८
