(३५०) सन १८५९ सालचा खलिता. विशेसंबंधाने दुसरा महत्वाचा खलिता सन १८५९ साली निवा गा. ह्या खलियांत पूर्वांच्या खलियान्वये झालेल्या सुधारणेचें परीक्षण करून त्याचे समर्थन केले आहे. प्राथमिक शिक्षणासंबंधानें मात्र ह्या व पूर्वीच्या खलित्यांत भतभेद आहे. या खलित्यांत सरकारी मदती- च्या पद्धतीने इंग्रजी व इंग्रजी मराटी मिश्रित शिक्षणाच्या खाजगी शाळांची भरभराट होत असल्याबद्दल समाधान दाखविले आहे. प्राथमिक देशी शिक्षणा- चे कामी एतद्देशिय लोकांनी सरकारी मदतींचा बिलकल फायदा करून घेतला नसून त्या शिक्षणाचे कामी लोकांकडून मदत होण्याची आशा निरर्थक होईल असा आशय प्रगट केला आहे. हे काम सरकारनेच हाती घ्यावे व या शिक्षणाच्या प्रसारासाठी जामेनीवर पट्टी बसवून फंड जमवावा अशी शिफारस केली आहे. एजुकेशन कमिशन--या खलियाप्रमाणे सन १८५५ सालापासून शि- क्षणाची व्यवस्था चालू झाली. पुढे सन १८८२ पर्यंत शिक्षणाच्या पद्धतीच्या संबं- धानें विशेष महत्वाचा असा फरक कांही झाला नाही. सन १८८२ झाली हिंदुस्थान सरकारांनी सदरील दोन्ही खलित्याप्रमाणे व्यवस्था कशी चालली आहे, देशांत शिक्ष- णाची स्थिति कशी आहे व विद्याप्रसार किती झाला आहे ह्याची इत्थंभूत चौकशी करण्यासाठी एक कमिशन नेमिलें होते. या कमिशनचे अध्यक्ष सुप्रसिद्ध व विद्वान गृहस्थ सर. वुइल्यम् हंटर साहेब असून शिवाय एक यूरोपियन चि- टणीस व सर्व प्रांतांतून निरनिराळ्या जातींतून निवडलेले सुमारे वीस सभासद त्यांच्या मदतीस होते; व त्यांत कांहीं स कारी नौकर व कांही खासगी लोक ह्या कमीशनने देशांत चोहोंकडे फिरून माहिती मिळविली, व ती रिपोर्टाच्या द्वारे सन १८८३ साली हिंदुस्थान सरकाराकडे सादर केली. त्यांत हिंदुस्था- नच्या त्या वेळच्या शिक्षण स्थितीची साद्यंत माहिती असून भावी सुधारणा कागत्या व कशा कराव्या हेही कमीशनने नमुद केले आहे. कमिशनच्यानजरेस असें आले की, सन १८५४ व १८५९ साली शिक्षणाची जी पद्धत सुरु करण्यांत आली तींत महत्वाच्या अशा बाबतींत अनुभवावरून कोणताही दोष दिसून आला नाही. या कमिशनाने महत्वाच्या सूचना केल्या आहेत त्यांचा पुढं प्रसं- गानुसार उल्लेख करण्यांत येईल. सन १८५४-१८८२ पर्यंतची हकीकत-पहिल्याने विशेष महत्वाची पाह- ण्याची गोष्ट मटली ह्मणजे नवीन शिक्षणपद्धत सन १८५४।५५ साली सुरू झा. ल्यापासून शिक्षणाच्या संस्था व छात्रवर्ग यांत किती वाढ झाली आहे तें पाहण्याचे आहे. सन १८५४ सालच्या पूर्वीची माहिती वर दिलीच आहे. ही वाढ क्रमा क्रमाने कशी झाली तें पुढे दाखल केलेल्या पत्रकावरून दिसून येईल.
