१९२ ४९९ ४६७ ४५८ ६०७ ८४८ १२५९ ६३१ ४१५ ब्रह्मदेश. निर्गत व्यापार. बंगाल. मुंबई. १३८९ सिंध. १३३ मद्रास. ५०४ ब्रह्मदेश. २५८ ही माहिती खासगी व्यापारी मालासंबंधानेच आहे. यावरून मुंबई व सिंध प्रांतांचे वांटणीस जवळ जवळ निम्मे व्यापार पडतो. यांचे कारण असे आहे की, या प्रांतांत गलबते चालण्यासारख्या मोठाल्या नद्या नाहीत व किना-यावरील भाग सुपीक व संपन्न आहेत, त्यामुळे समुद्रकिना- चावरून व्यापार चांगला चालतो. सिंध प्रांतांतील माल मुंबई प्रांतांत खपतो व सिंधेस इतर प्रांतांचा माल मुंबईचे मार्फत मिळतो. बंगाल्याची स्थिति याहून भिन्न आहे. या प्रांतांत गलबतें चालण्यासारख्या नद्या पुष्कळ असल्याने त्या मार्गाने व्यापार फार होतो. या प्रांतांचे किनाऱ्यावर बंदरें चांगली नाहीत व किनाऱ्यावरील भागही दरिद्री आहेत, यामुळे किना-याने व्यापार फार होत नाही. मद्रासचे किनाऱ्याची स्थिति बहुतेक अशीच आहे, तेव्हां या प्रांतांत व्यापार खुष्कीने फार होतो. ब्रह्मदेशाचा व्यापार बहुतेक बंगाल प्रांताशींच होतो. ह्या व्यापारापैकी तीन हिस्से व्यापार आगबोटीतून व एक हिस्सा गलबतां- तून होतो. पूर्वीचे मानाने आगवोटी जास्त होत चालल्या आहेत. परदेशांशी खुष्कीने होणारा व्यापार-- हिंदुस्थानचे उत्तरबाजू जे देश आहेत त्यांचेबरोबरही कांही व्यापार होतो. ह्या व्यापाराचा हिशे ठेवण्याचा प्रयत्न चालू आहे, परंतु तो समुद्रावर ल व्यापारासंबंधाने जसा वि- श्वसनीय असतो तितका असत नाही. हा व्यापार किती होतो ह्याबद्दल माहिती पुढे येईल. आतां व्यापार कोगते देशांशी होतो व मुख्यत्वे कोणते जिनसांचा होतो साचे पहिल्याने विवरण करावयाचे आहे. वायव्य सरहद्दी- वरून वलुचिस्थान व अफगाणिस्थान व मध्यएशियांतील देशांशी व्यापार तीन मार्गाने चालतो. खिलात, कंदाहार वगैरे भागांचा व्यापार बोलन घाटाने चालतो. गिझनी वगैरेकडून व्यापारी लोक देराइस्मालखान येथे गुमाल घाटाने येतात. काबुलाकडील व्यापारी खैबरघाटाने पेशावरास येतात. अफगाणिस्थानांतून स
