(15) आतां ब्रह्मदेशाबद्दल सांगण्याचे राहिले. ब्रह्मदेशाचा खालचा भाग पेगूचे दोन्ही बाजूंचा सन १८२६ साली इंग्रजी राज्यांत सामील झाला. वरचा ब्रह्मदेश १८८६ सालापर्यंत तेथील राजाचेच ताव्यांत होता. त्या राजानें खालच्या ब्रह्म- देशावर स्वारी करण्याचा बेत केला व याची वर्तणूकही अन्यायाची होती, ह्मणून तो प्रांत खालसा करण्यांत आला. तो प्रांत सन १८८५ चे अक्टोबर म- हिन्यांत इंग्लिशांचे सैन्याचे ताब्यांत आला व पुढील जानेवारीत तो कायम खालसा झाला. वरच्यापेक्षा खालचा ब्रह्मदेश फार सुपीक आहे व तेथून पुष्कळ तांदूळ परदेशास जातो. वरच्या ब्रह्मदेशास चांगली जमीन पुष्कळ आहे, परंतु पर्जन्याची कमताई व अनिश्चितपणा, मजूरदारांचा अभाव ह्या त्या प्रांताच्या उ- णीवी आहेत. या प्रांताचा कारभार चीफ कमिशनर पहातो व त्याचें ठाणे रंगून असते. हा थोडका वर्णनात्मक भाग पुढील भागांस उपोद्घातादाखल दिलेला आहे. पुढे प्रांताप्रांतांतील राजव्यवस्थेचें जें वर्णन करण्यांत येईल ते समजण्यास हा उपोद्घात उपयोगी होईल. “ भाग दुसरा. राज्यव्यवस्था. मागलि भागांत देशाचा विस्तार व त्यांतील प्रांतांचें सामान्य वर्णन दिले आतां इंग्रजांचे अमलांत असलेल्या प्रांतांची राज्यव्यवस्था कोणत्या पद्धतविर चालते त्याचे वर्णन करावयाचे आहे. हिंदुस्थानांत सर्वांत श्रेष्ठ अधिकारी व्हाइसराय ह्मणजे बादशाहिणीचे प्रति- निधि हे होत. सर्व राज्यकारभार गव्हरनर-जनरल-इन् कौन्सिल " असे नांवानें चालतो, व त्यांचे नियंतृत्व हिंदुस्थानचे स्टेटसेक्रेटरी यांकडे आहे. हिंदुस्थानचे सर्व प्रांतांवर हिंदुस्थानसरकारचा अधिकार आहे, तरी तो सर्व ठिकाणी एकाच रीतीनें चालावण्यांत येत नाही. काही प्रांत प्रत्यक्ष त्यांचे हाताखाली आहेत, व कांहीं प्रांतांवर गव्हरनर, लेफ्टनेंट गव्हरनर, व कमिशनर असे अंमलदार आहेत. मद्रास व मुंबई इलाख्यांचे स्थानिक सरकारांस इतर प्रांतांतील स्थानिक सरकारांपेक्षा जास्त स्वातंत्र्य आहे. त्या दोन इलाख्यांत मुख्य अधिकारी गव्हरनर असून त्यांची नेमणूक गव्हरनर-जनरल यांचेकडून होत नाही, ती खुद्द राजा किंवा राणी यांकडून होते; तरी ते गव्हरनर- -जनरलचे
