(२३२) बंगाल्यासंबंधाने आंकडे अजमासाचे आहेत, कारण त्या प्रांतांत माहिती मिळविण्याचेसंबंधाने नीटशी व्यवस्था लागलेली नाही. या देशांत होत असलेले काही महत्वाचे पिकांसंबंधाने साधारण थोडी मा- हिती देतों. तांदूळ हे पीक कमी जास्ती सर्व प्रांतांत होते. ज्या प्रांतांत हे पीक जास्त होतें तेथील कनिष्ठ व मध्यम वर्गाचे लोकहीं तेंच धान्य खातात; परंतु तें धान्य कमी होते असे भागांत वरिष्ठ दर्जाचे लोक मान तें खातात. एकंदरीत एक- तृतीयांश लोक तांदूळ खातात असे दिसून आले आहे. १८७८ चे आंकड्यांशी ताडून पाहता, सर्व प्रांतांत या पिकाची लागवड वाढली आहे. ह्या धान्याचा खप ह्या देशांतच होतो असें नाहीं; तें परदेशांतही पुष्कळ जातें; ह्याबद्दल मा- हिती व्यापाराचे भागांत येईल. गहूं- या पिकाची लागवड गेले वीस वर्षांत पुष्कळ वाढली आहे. हे धान्य परदेशांस फार जातें हे त्या वाढीचे कारण आहे. हे धान्य खाण्याचा उत्तर- हिंदुस्थानांत विशेष परिपाठ आहे, व त्याची लागवडही त्याच भागांत जास्त होते. गव्हांत प्रकार पुष्कळ आहेत, तरी त्यांचे एकंदर चार वर्ग करता येतील- पांढरे, तांबडे, टणक व मऊ. टणक, पांढरे व तांबडे गव्हांचा हिंदुस्थानांत खप चांगला होतो; त्यांचे मानानें मऊ तांबडे गव्हांस किंमत कांहीं कमी येते. गव्हाची लागवड जास्त झाल्याने दुसरे नित्य खाण्याचे धान्याची लागवड कमी झाली असें नाही. ज्वारी व वाजरी-गव्हांचेइतकीच जमीन ज्वारीचे पिकाखाली आहे; बा- जरीखाली त्याचे निम्याने आहे. मुंबई व मद्रासप्रांतांत ज्वारी व बाजरी ही दोन्ही धान्ये विशेष पिकतात. वन्हाडांत ज्वारी विशेष पिकते व पंजाबांत बाजरी जास्त होते. डानीची धान्यें--या धान्यांत प्रकार फार आहेत. हिंदुस्थानसरकाराकडून जे पिकांबद्दल पुस्तक छापून निघतें त्यांत हरभऱ्याबद्दलच तपशील दाखविलेला असतो. हरभरे उत्तर वै मध्य हिंदुस्थानांत व पश्चिमहिंदुस्थानांत होतात. दक्षिणेकडे कुळथी विशेष पिकते. एकंदरीत डाळदाण्याचे पीक पंजाब, वायव्य, व अयोध्या प्रांतांत जास्त होते. या पिकाची लागवड स्वतंत्र किंवा दुसरे धा- न्यांबरोबर करतात. गळिताची धान्ये-जवस मध्यप्रांत, व-हाड, वायव्य व अयोध्या या प्रांतांत विशेष होतो. तिळी मध्यप्रांतापासून खालचे भागांत जास्त होते. मद्रासेकडे एरड्या लावण्याची जास्त वहिवाट आहे. मुंबई इलाख्यांत खुरासणी व करडी
