पान:साहित्यातील जीवनभाष्य.pdf/६६

 एकोणीस वर्षाच्या तुरुंगवासाने एका साध्या माणसातून एक अट्टल बदमाष दरवडेखोर, उलट्या काळजाचा राक्षस निर्माण झाला. पण पुढे या राक्षसाचे एक कृपामूर्तीत रूपांतर झाले. एकोणीस वर्षात एकही अश्रू न ढाळणारा हा माणूस दीन दलितांच्या कणवेने रोज अश्रू सांडू लागला. त्यांचे अश्रू पुसू लागला. परमेश्वराच्या या जगात न्याय नाही, सत्य नाही. सर्व मानवजात दुष्ट आहे. हृदयशून्य आहे. हीच, ज्याची भावना झाली होती तो माणूस मृत्युसमयी, 'परमेश्वर सर्व साक्षी आह, न्यायी आहे, दयेचा सागर आहे, मला तो दिसत आहे. मी खरोखर धन्य झालो. अत्यंत सुखाने, समाधाने मी देह ठेवीत आहे!' असे उद्गार काढण्याइतका कशाने, बदलला? निरपेक्ष दया, प्रेम, संतसहवास, दैवी, संपदेचे दर्शन! व्हिक्टर ह्यूगोला हेच सांगावयाचे आहे. ला मिझरेबलस् ही कादंबरी म्हणजे याच तत्त्वाचे उपनिषद आहे.
 अनिकेत जीन व्हॅलजीन तुरुंगातून बाहेर आला तेव्हा त्याची सर्व राक्षसीवृत्ती; त्याच्या मुद्रेवर स्पष्ट दिसत होती. शरीराने तो धिप्पाड, अडदांड व अर्बुज असा होता आणि एकोणीस वर्षांच्या क्रूर अन्यायाने निर्माण झालेल्या त्याच्या मनातील, सर्व हिंस्त्र, नृशंस प्रवृत्ती त्याच्या डोळ्यांतून नुसत्या उसळत होत्या. त्यामुळे त्याला, कुठेच थारा मिळेना. आपल्या घरात, मुलाबाळांत हा राक्षस नको, असे कुटुंब- वत्सलांना वाटे. खानावळवाल्यांना वाटे याला आत घेतला तर आपल्याकडे कोणी येणार नाही. धंदा बुडेल. त्याच्याकडे पाहताच सर्वांना भीती वाटे. त्यामुळे पैसे देऊनही त्याला कोणी जेवण घालायला तयार होईना. समाजाने त्याला एकोणीस वर्षापूर्वी एकदा बहिष्कृत केले होते. तो बहिष्कार कायमचा होता. गुन्हेगारांचे पुनर्वसन समाजाला मान्यच नव्हते. अंधार पडत चालला. थंडी वाढत चालली. व्हॅलजीन तीन दिवसांचा उपाशी होता. तीन दिवसात तो छत्तीस मैल चालून आला, होता. त्याच्या पोटात आग पेटली होती. पण पैसे देऊनही त्याला अन्न मिळत नव्हते? डोके टेकायला जागा मिळत नव्हती ! शेवटी तो एका तुरुंगाच्या दाराशी गेला, व पहारेकऱ्याला आपल्याला आत घ्यावे म्हणून विनवू लागला. पहारेकरी म्हणाला, 'तू गुन्हा केला आहेस काय ? त्यावाचून तुला येथे प्रवेश मिळणार नाही.' जीन व्हॅलजीनने गुन्हा केला नव्हता. जो केला होता त्याची शिक्षा त्याने भोगली होती. आता नवा गुन्हा केल्यावाचून तुरुंगात त्याला प्रवेश मिळणार नव्हता ! पण अजून नवा गुन्हा त्याने केला नव्हता. त्याच्या हातून घडला नव्हता. निराश होऊन उघड्यावर एका दगडावर डोके टेकून तो पडला. त्याच्या मनात सैतानी विचार घोळू लागले. पण एका बाईने त्याला सांगितले 'ते तिथे बिशप मिरियल यांचे घर आहे तेथे जा. तेथे तुला आसरा मिळेल.' बुडत्याला काडीचा आधार! जीन बॉलजीनने त्या घराचे दार ठोठावले.
 दयेचा स्पर्श 'या, आत या !' आतून स्वागताची साद आली. दार उघडून व्हॅलजीन आत गेला. आपल्याला पाहिल्यावर हे स्वागत थंडावेल, असे त्याला वाटले

दलित जीवन

६१