सर्वांजवळ शूद्र शेतकऱ्यांपैकी लक्षावधी सरदार, मानकरी, शिलेदार, बारगीर, पायदळ, गोलंदाज, माहूत, उंटवाले व अतिशुद्र शेतकऱ्यांपैकी मोद्दार चाकरीस असल्यामुळे लक्षावधी शूद्रादीअतिशूद्र शेतकरी लोकांचे कुटुंबास शेतसारा देण्याची फारशी अडचण पडत नसे. कारण बहुतेक शेतकऱ्यांच्या कुटुंबातील निदान एखाद्या मनुष्यास तर लहानमोठी चाकरी असावयाचीच.'
(महात्मा फुले समग्र वाङ्मय, आवृत्ती १९६९, पृष्ठ क्र. २०३)
शेतीत स्वत:ची म्हणून सारा भरण्याचीसुद्धा ताकद नाही. याची स्पष्ट जाणीव जोतीबांना होती.
...सर्व शेतकऱ्यांमध्ये भाऊहिस्से इतके वाढले, की कित्येकांस आठ-आठ, दहा-दहा पाभरीचे पेऱ्यावर गुजारा करावा लागतो, असा प्रसंग गुजरला आहे व अशा आठ-आठ, दहा-दहा पाभरीचे पेऱ्याकरिता त्यांना एकदोन बैल बाळगण्याची ऐपत नसल्यामुळे ते आपली शेते शेजाऱ्यापाजाऱ्यास अर्धेलीने अथवा खंडाने देऊन, आपली मुले-माणसे बरोबर घेऊन कोठेतरी परगावी मोलमजुरी करून पोट भरण्यास जातात. (पृष्ठ क्र.२०४)
भाऊहिस्से आता दोनचार पाभरीपर्यंत खाली आले आहेत. एवढीच काय ती शंभर वर्षांत झालेली प्रगती.
इंग्रजांनी नव्याने तयार केलेल्या जंगलखात्यामुळे 'दीनदुबळ्या पंगू शेतकऱ्यांचे शेरडाकरडास या पृथ्वीचे पाठीवर रानचा वारासुद्धा खाण्यापुरती जागा उरली नाही. त्यांनी आता साही, कोष्टी, सणगर, लोहार, सुतार वगैरे कसबी लोकांच्या कारखान्यांत त्यांचे हाताखाली कामे करून आपली पोटे भरावीत...' (पृष्ठ क्र.२०४)
तर तेही अशक्य, कारण इंग्रजांचे कारखानदारीला उत्तेजन देऊन गावचे उद्योगधंदे बुडवण्याचे धोरण.
'इंग्लंडातील कारागीर लोकांनी रुचिरुचीच्या दारू बाटल्या, पाव-बिस्कुटे, हलवे, लोणची, लहानमोठ्या सुया, दाभण, चाकू, कातऱ्या, शिवणाची यंत्रे, भाते, शेगड्या, रंगीबेरंगी बिलोरी सामान, सूत, दोरे, कापड, शाली, हातमोजे, पायमोजे, टोप्या, काठ्या, छत्र्या, पितळ, तांबे, लोखंडी पत्रे, कुलुपे, किल्ल्या, डांबरी कोळसे, तहेतऱ्हेच्या गाड्या, हारनिसे, खोगरे, लगाम शेवटी पायपोस यंत्राद्वारे तेथे तयार करून, येथे आणून स्वस्त विकू लागल्यामुळे, येथील एकंदर सर्व मालास मंदी पडल्याकारणाने येथील कोष्टी, साळी, जुलयी, मोमीन इतके कंगाल झाले आहेत...
(पृष्ठ क्र.२०४)
खूद्द शेतीची परिस्थिती अशी,... की गरीब शेतकऱ्यांनी, ज्या शेतकऱ्याजवळ
