मार्क्स, रशियन क्रांती व शेकाप आणि शेतकरी
भांडवलनिर्मिती हा मार्क्सवादी विचारधारेत इतिहासाचा कणा आहे. या प्रक्रियेला चालना दिल्याबद्दल मार्क्सच्या मनात भांडवलवाल्यांबद्दल अत्यंत आदर आहे; परंतु भांडवलशाही भांडवलनिर्मितीची प्रक्रिया ही कामगारांच्या शोषणावर अवलंबून असल्याने ही व्यवस्था कालमडून पडेल आणि भांडवलनिर्मितीचे क्रांतिकारी कार्य खासगी मालमत्ता नष्ट करून वर्गरहित समाजातच कार्यक्षमतेने, सुलभतेने होऊ शकेल हा मार्क्सवादाचा विश्वास आहे.
जे कामगार भांडवलनिर्मितीला किंवा औद्योगिकीकरणाला विरोध करतात त्यांचा मार्क्स निषेध करतो. छोटे व्यापारी, लहान कारखानदार, बलुतेदार आणि शेतकरी यांना मार्क्स मुळातच प्रतिगामी मानतो. छोटे उद्योगधंदे व ग्रामीण अर्थव्यवस्था यांचा पुरस्कार करणाऱ्या सर्वांना तो क्रांतीचे विरोधक मानतो.
मार्क्स सर्व शेतकऱ्यांना प्रतिगामी माने. मोठा शेतकरी फायदा वाढवण्याचा प्रयत्न करून, भांडवलनिर्मितीला अडथळे आणतो. अगदी गरीब छोटा शेतकरीसुद्धा आपापल्या छोट्या जमिनीच्या तुकड्याला चिकटून राहतो. बापजाद्यांपासून चालत आलेल्या पद्धतीने शेती करतो.
जमीनदार छोट्या शेतकऱ्यांचे, शेतमजुरांचे शोषण करतो; मजुरी कमी देतो, कुळांकडून पिकाचा मोठा हिस्सा काढून घेतो, सावकारी करतो. त्याबरोबर भांडवलदारवर्ग शासकीय यंत्रणेचा उपयोग करून लहानमोठ्या समग्र शेतकरीवर्गाचे शोषण करतो हे मार्क्सला मान्य होते.
भांडवलदार अन्नधान्य आणि कच्चा माल या दोन्हींसाठी शेतीवर अवलंबून असतो. कारखान्यासाठी लागणारी श्रमशक्ती आणि बेकारांची फौज शेतीतून मिळते. याखेरीज कारखान्यात उत्पादित झालेला माल खपविण्यासाठी ग्रामीण बाजारपेठ फार महत्त्वाची असते. शहरे आणि खेडी यांतील देवघेवीचे महत्त्व मार्क्सला ठाऊक नव्हते असे नाही. रानटी मानवाच्या सभ्यतेपर्यंतच्या सर्व प्रगतीच्या इतिहासात शहरे आणि खेडी यांतील संघर्ष मार्क्सला दिसतो.
