पान:शिल्पकार चरित्रकोश खंड ३ – विज्ञान, तंत्रज्ञान, शिक्षण.pdf/३३

विकिस्रोत कडून
या पानाचे मुद्रितशोधन झालेले नाही

आघारकर, शंकर पुरुषोत्तम विज्ञान व तंत्रज्ञान खंड 'इसेन्शियल्स ऑफ न्यूक्लिअर केमिस्ट्री अँड वैद्यकीय महाविद्यालयामध्ये ते प्रायोगिक वनस्पतिशास्त्र आयसोटोप्स इन दी अॅटॉमिक एज' या त्यांच्या पुस्तकाचे शिकवत. वनस्पतिशास्त्र, प्राणिशास्त्र आणि भूशास्त्र हे युरोपातील सहा देशांनी भाषांतर केले आहे. १९०८ विषय घेऊन ते १९०९ साली ते एम.ए. झाले आणि साली डॉ.लेडबीटर आणि अॅनी बेझंट यांनी गूढ त्याच महाविद्यालयामध्ये जीवशास्राचे अध्यापक झाले. रसायनशास्त्रावर एक 'ऑकल्ट केमिस्ट्री' हा ग्रंथ आघारकर यांना प्राणी आणि वनस्पतींचे नमुने गोळा लिहिलेला होता. १९१९ साली या ग्रंथाची एक सुधारित करण्याची अत्यंत आवड होती. त्यांनी प्रत्येक सुट्टीमध्ये आवृत्तीही निघाली होती. त्या ग्रंथातील निष्कर्षाचा ठिकठिकाणचे नमुने गोळा केले आणि परिसराचा आधुनिक विज्ञानाच्या कसोटीवर अर्णीकर यांनी अभ्यास अभ्यास केला. सह्याद्रीच्या डोंगरात फिरताना त्यांनी केला. त्यावर आधारलेला ‘एसेन्शियल्स ऑफ ऑकल्ट गोड्या पाण्यातील जलपुष्प प्राण्यांतील (स्पंज केमिस्ट्री' हा ग्रंथ त्यांनी २००० साली, वयाच्या सिलेंटराटा) एका नव्या जातीचा शोध लावला. हा प्राणी अठ्ठयाऐंशीव्या वर्षी लिहून पूर्ण केला. प्रा.अर्णीकरांना (लिम्नोक्निडा इंडिका) कोयना, वेण्णा, कृष्णा या मराठी, तेलुगू, हिंदी, इंग्रजी आणि फ्रेंच या भाषा नद्यांच्या आणि धोमच्या पाण्यात सापडतो, हे त्यांचे अस्खलितपणे बोलता येत असत. त्यांचे वक्तृत्व प्रभावी संशोधन 'नेचर' या आघाडीच्या जगविख्यात अशा होते. त्यामुळे त्यांनी सर्वसामान्य लोकांमध्ये जाऊन शास्त्रीय नियतकालिकात प्रसिद्ध झाले. विज्ञान प्रसाराचे कार्यही केले. नोबेल पुरस्काराचे मानकरी महाविद्यालयातील चार वर्षाची हंगामी नोकरी पूर्ण ठरलेल्या अनेक जणांशी त्यांचा व्यक्तिगत परिचय होता. झाल्यावर त्यांना शाळेत शिक्षक होण्याची संधी प्रा.हरी जीवन अर्णीकर यांचे पुणे येथे वृद्धापकाळाने मिळाली. त्या काळात सरकारी नोकरी ही मोठी संधी निधन झाले. मानली जायची; पण आघारकर यांनी ती नाकारली - डॉ. अनिल लचके आणि कलकत्त्यातील इंडियन म्यूझियममध्ये जाणे पसंत केले. म्यूझियममधील सिलेंटराटा विषयाचे ख्यातनाम आघारकर, शंकर पुरुषोत्तम तज्ज्ञ डॉ.अॅनेडेल यांनी त्यांना स्पंजाचे नमुने गोळा करून वनस्पतीशास्त्रज्ञ, प्राणिशास्त्रज्ञ टिकवण्याचे विशेष शिक्षण दिले. शिवाय काश्मीरहून १८ नोव्हेंबर १८८४ - २ सप्टेंबर १९६० आणलेल्या 'मीज' माशीचे नमुनेही पुढील शंकर पुरुषोत्तम आघारकर अभ्यासासाठी दिले. आघारकरांनी सह्याद्रीतून शोधून यांचा जन्म कोकणात, आणलेल्या इंगळीच्या एका जातीला डॉ.ग्रॅव्हेली यांनी मालवण येथे झाला. त्यांचे 'क्रिप्टोहिप्टॉस आघारकरी' असे नाव देऊन आदर व्यक्त शालेय शिक्षण वडिलांच्या केला. बदल्यामुळे सहा-सात कलकत्ता विद्यापीठात रासबिहारी घोष प्राध्यापक ठिकाणच्या शाळांमध्ये झाले. पदा'साठी त्यांचे नाव डॉ.सी.व्ही. रमण यांनी सुचवले महाविद्यालयीन शिक्षण आणि सर आशुतोष मुखर्जी यांच्याशी त्यांची ओळख मुंबईच्या एल्फिन्स्टन करून दिली. मुखर्जीनी आघारकरांना जर्मनीला जाऊन महाविद्यालयात झाले. वनस्पतिशास्त्र आणि प्राणिशास्त्र शिक्षण घेण्यास सांगितले. इंडियन सायन्स काँग्रेसच्या घेऊन ते प्रथम वर्गात बी.ए. झाले. तेव्हा त्यांना पहिल्या अधिवेशनाला हजर राहून आघारकर १९१४ इंग्रजीतील नैपुण्याबद्दल बेल पारितोषिक मिळाले. साली जर्मनीला गेले. दुर्दैवाने त्याच वर्षी पहिले महायुद्ध १९०७ साली 'लिस्बोआ स्कॉलर' म्हणून मुंबईच्या ग्रँट सुरू झाले आणि शत्रुराष्ट्राचे नागरिक (ब्रिटिश शिल्पकार चरित्रकोश