ती त्यांची कवितेचीच वही. पंचवीस पानं भरलेली. उर्वरित कोरी. या कविता प्रकाशित झाल्यात का ते पाहायला हव्यात. नसल्यास त्या प्रकाशित करायला हव्यात. साधनेने याबाबत पुढाकार घ्यायला हवा. संपादन, श्रमदान कोणीही करेल. गरज आहे संशोधनाची!
अशीच या वर्षाची आणखी एक डायरी आहे. ती आहे गुजराथी. डेली अकाऊंट बुक असं तिचं स्वरूप. श्री भारत विजय प्रिंटिंग प्रेस, मोदीखाना, बडोद्याची ही डायरी. साने गुरुजींनी त्यात वेगवेगळ्या नोंदी केल्यात. इंग्रजी, हिंदी, गुजराथी नोंद असलेली ही डायरी. हिंदी माणसाला हिंदीत लिहावं, गुजराथी माणसास गुजराथी - असा साने गुरुजींचा ‘आंतरभारती' ध्यास यातून स्पष्ट होतो. साने गुरुजी स्वास्थ्यानं लिहीत तेव्हा त्यांचे हस्ताक्षर मोत्यासारखं, जेव्हा ते गडबडीत उतरून घेतात (विशेषतः भाषण ऐकताना) तेव्हा तेच अक्षर ‘खुद लिखे खुदा पढे होऊन जाते. ते वाचायला एकतर पोस्टमन हवा किंवा मेडिकल स्टोअरमधला सेल्समन... दिव्य अक्षरांचा शोध लावणारे किमयागार ते! यातही कविता भरलेल्या आहेत. या डाय-यांमधील लेखन असंबद्ध असलं तरी त्यांची संगती लावता येते, हा माझा वि. स. खांडेकर शोधातला अनुभव. यातली प्रत्येक पानं साने गुरुजींच्या जीवन, साहित्य, विचार, कार्य इत्यादीवर नवा प्रकाश पाडू शकतील.
अशीच एक डायरी आहे सन १९४७ ची. श्री रामदास रोजनिशी तिचे नाव. केशव भिकाजी ढवळे प्रकाशनाची ही डायरी. यात अनेक लेखन संकल्प, कविता, नोंद, औषधोपचार तर आहेच, पण काही महत्त्वाची निवेदनेही स्वाक्षरीसह आहेत. उदाहरण द्यायचे झाले तर या डायरीत २/३ जूनच्या पानावर साने गुरुजींची स्वाक्षरी असलेले निवेदन आहे. १० मे १९४७ ला त्यांचे उपोषण यशस्वी होऊन पंढरपूरचे विठ्ठल मंदिर सर्व जाती-धर्माच्या लोकांना खुले झाले. ते झाल्या झाल्या तर नांदगावचे काही मातंग बांधव विठ्ठलाचे दर्शन घेऊन साने गुरुजींना भेटले. त्यांनी विठ्ठल दर्शनाचा अनुभव साने गुरुजींना कथन केला. ते आनंदात होते. ते ऐकून साने गुरुजींनी आपल्या मनाच्या झालेल्या स्थितीचे वर्णन करतान म्हटले आहे, ‘सुखावले मन! प्रेमे पाझरती लोचन!!' या पत्राचा, निवेदनाचा अभ्यास कशासाठी आवश्यक आहे की, ते जातिअंताच्या लढ्याचा मोठा पुरावा आहे.
