[ प्रकरणे
अशा विविध संस्थांत जे जे अनुभव आले ते ते सर्व या पुस्तकांत गवलेले आहेत. १९०८ सालापासून आजपर्यंत लेखकाला राजकीय विविध चळवळीचा, कार्याचा जो अनुभव आला तो पंधराव्या प्रकरणांत दिला आहे. शेवटी हिंदी राष्ट्राचें मुख्य घटक जे खेडें त्यांत काय करितां येईल याचा विचार केला. तात्पर्य विद्यार्थ्यांच्या क्षेत्रांत येणाऱ्या सर्व गोष्टींचे येथवर विवेचन केले. आतां विद्यार्थ्यांना उपनिषदांतील शेवटचा उपदेश सांगून राष्ट्रांत " युवा स्यात् साधु युवा स्यात् । आशिष्ठो द्रढिष्ठो बलिष्ठः । असे तरुण उत्पन्न व्हावेत आणि त्यांनी या भारताचा उद्धार करावा अशी ईश्वराजवळ प्रार्थना करून ' विद्यार्थिधर्म' संपवितो.
सत्यं वद । धर्म चर । स्वाध्यायान्मा प्रमदः । आचार्याय प्रियं धनमाहृत्य प्रजातंतुं मा व्यवच्छेत्सीः । सत्यान्न प्रमदितव्यम् । धर्मान्न प्रमदितव्यम् । कुशलान्न प्रमदितव्यम् । भूत्यै न प्रमदितव्यम् । स्वाध्यायप्रवचनाभ्यान्न प्रमदितव्यम् । देवापितृकार्याभ्यां न प्रमदित- व्यम् । मातृदेवो भव । पितृदेवो भव । आचार्यदेवो भव । अतिथि- देवो भव । यान्यनवद्यानि कर्माणि तानि सेवितव्यानि । नो इतराणि । यान्यस्माकं सुचरितानि । तानि त्वयोपास्यानि । नो इतराणि । येकेचा- स्मच्छ्रेयासो ब्राह्मणाः । तेषां त्वयाऽऽसनेन प्रश्वस्खितव्यम् । श्रद्धया देयम् । अश्रद्वयाऽदेयम् । श्रिया देयम् । ह्रिया देयम् । भिया देयम् । संविदा देयम् । अथ यदि ते कर्मविचिकित्सा वा वृत्तविचिकित्सा वा स्यात् । तत्र ब्राह्मणाः संमर्शिनः । युक्ता आयुक्ताः । अलूक्षा धर्मकामाः स्युः । यथा ते तत्र वर्तेरन् । तथा तत्र वर्तेथाः ।
