लेखनास कालावधि पुरेसा न मिळाल्यामुळे म्हणा, हे पुस्तक म्हणजे अनेक सुंदर
व मौल्यवान् वस्तूंनी भरलेल्या अव्यवस्थित दिवाणखान्यासारखे झाले आहे.
हास्यरसाविषयींची अनेकदृष्टींनी अनेकांनी केलेली मीमांसा यांत पाहण्यास मिळते;
पण एका हातचे चित्र किंवा काव्य जसे सुसंघटित दिसते व त्याची अनेक अंगें
जशी अन्योन्याश्रयी व परस्परपोषक दिसतात तसे यांत झालेले नाही. परिणतप्रज्ञ
झालेले नसतांना केळकरांनी हे पुस्तक लिहिलेले आहे याचे एक उदाहरण-
'भाव' शब्दाच्या लक्षणाबद्दलचे-मागे दिलेलेच आहे. पृष्ठ ३१ वर 'गुण'
शब्दाचा उपयोग त्यांनी अशाच ढिलेपणाने केलेला आहे. 'गुण हे रसाचे धर्म
आहेत' असे प्रथम म्हणून “ ज्या शब्दार्थगुणामुळे अन्तःकरण द्रवीभूत होते
तो गुण माधुर्य होय” असे ते सांगतात व यांत विसंगति आहे हे क्षणभर विसर-
तात. अशा प्रकारचा ढिलेपणा कचित् प्रसंगीच आहे, पण तो आहे. आल्हाददायक
उपमा, समर्पक दाखले वगैरे, केळकरांच्या कोणत्याहि. लिखाणांत यावयाचेच.
कारण ही त्यांना ईश्वरदत्त देणगीच आहे; पणं या ग्रंथाचे ग्रथन शिथिल असल्यामुळे व विचारांत निश्चिततेचे व आत्मप्रत्ययाचे तेज नसल्यामुळे या उपमादिकांचे
जेवढे तेज पडावे तेवढे पडत नाही.
असो. या पुस्तकाबद्दल सामान्यविवेचन अधिक न करतां अन्तरंगाकडे वळू या.
केळकरांनी प्रथम सुभाषित, कोटि, (Wit, Humour,) इत्यादि शब्दांचा अर्थ
निरनिराळ्या ग्रंथकारांची मते व उदाहरणे देऊन निश्चित करण्याचा प्रयत्न केला
आहे. त्यांच्या मते परिभाषेची सध्यांची अनिश्चितता ध्यानात घेऊन पुढील समी-
करण मान्य करण्यांत यावें.
Wit and Humour=सुभाषित (हास्यरसोत्पादक शब्दप्रबंध)
Humour =विनोद ( वचन) Wit=कोटि, वैदग्ध्य.
पृष्ठ १६ वर ते म्हणतात की संस्कृतांतील 'विनोद' हा शब्द उभयार्थ-
व्यंजक असा असल्यामुळे तो कोटि, चतुरालाप, विनोदवचन या सर्वांवर व्याप्ति
असणारा, जातिवाचक, असा आम्हीं योजिला आहे. मग कोटीहून भिन्न असलेला
जो विनोद त्याला शब्द कोणता ? मला वाटतें जातिवाचक शब्द 'सुभाषित' व
त्याच्या एका अंगाला विनोद आणि दुसऱ्या अंगाला 'कोटि' म्हणावे. वरील समीकरणावरून हाच बोध प्रथमदर्शनी होतो. पण पृष्ठ १६ वरील वाक्याने संदिग्धता
४१
