उत्पन्न झाली आहे. त्यांतली. खरी गोष्ट अशी आहे की, इंग्लिशमध्ये ज्याप्रमाणे
Wit, Humour हे शब्द निरनिराळ्या लोकांनी निरनिराळ्या अर्थानी पूर्वी वापरले
त्याप्रमाणे मराठीची सध्यांची स्थिति आहे. कालांतरानेच परिभाषा निश्चित होईल.
तोपर्यंत केळकरांनी प्रयत्न करून ठरविलेल्या स्वरूपांचा विचार करू या.
"निरनिराळ्या वस्तूंमधील चमत्कारिक व अनपेक्षित असे संबंध जोडून
दाखविणे असे म्हटले असतां कोटि किंवा चतुरालाप यांची थोडक्यांत व्याख्या
झाली. संबंधाचे अनपेक्षितत्व किंवा चमत्कारिकपणा हा कोटीचा आत्मा आहे.
कोटीचा संबंध बुद्धिशक्तीशी आहे व विनोदाचा संबंध हृदयभावाशी आहे. कोटि
चांगल्या रीतीने करता येण्यास बुद्धि प्रगल्भ व संस्कृत असावी लागते. विनोद हा
अशिक्षित मनुष्येहि करूं शकतात. कोटीमध्ये नुसते असंबद्धतादर्शनच नसते, तर
त्या असंबद्धतेचे स्वरूप नवीन कल्पना रचून व्यक्त करावे लागते. विनोदास नवीन
कल्पना अशी रचावयास लागत नाही तर त्या असंबद्ध स्थितीचेंच यथार्थ वर्णन
दुसन्याचे लक्ष वेधेल अशा रीतीने दिले म्हणजे झाले."
कोटि व विनोद यांमधील भेदाचे वगैरे विवेचन केळकरांनी जे उदाहरणे देऊन
सुंदर रीतीने केले आहे, त्यांत भर घालण्याचा प्रयत्न करणे म्हणजे दिवाळीत
विजेच्या दिव्यांनी, आकाश कंदिलांनी वगैरे शृंगारलेल्या वाड्यांत आपल्या घरची
पणती नेवून लावल्यासारखे व स्वतःमध्ये विनोदबुद्धि नाही हे दाखविण्यासारखें
आहे. शिवाय विस्तारहि फार झालेला आहे. तेव्हां एक दोन गोष्टींचाच उल्लेख
करतो. एक क्षुल्लक गोष्ट अशी की, इंग्लिशमधील wit म्हणजे कोटि करण्याची
शक्ति किंवा वैदग्ध्य, कोटि नव्हे; कोटीला witty remark किंवा witticism
म्हणावे.(Witticism ) हा शब्द काही वेळां निन्दाव्यंजक असतो हे ध्यानात ठेवावें.
महत्त्वाचा मुद्दा की, विनोदाचे मृदु, मधुर, कटु, तीव्र, तीक्ष्ण असे अनेक भेद
आहेत. त्या प्रत्येकाला जन्म देणाऱ्या बुद्धीचे विशेष (१) विनोदाचा हेतु, (२)
त्याचे क्षेत्र, (३) त्याचे मार्ग अथवा त्याची साधनें व (४) त्याचा श्रोतृवर्ग
या चार दृष्टींनी ध्यानात धरले पाहिजेत. यासंबंधी अधिक विवेचन न करतां
फौलर या कोशकाराने ' Modern English Usage ' या कोश-ग्रंथांत कोष्टकाच्या
रूपाने जे थोडक्यांत पण मार्मिक विवेचन केले आहे ते दिले म्हणजे माझे श्रम
वांचून विस्ताराचे भय राहणार नाही !
पान:विचारसौंदर्य.pdf/४५
या पानाचे मुद्रितशोधन झालेले आहे
विचारं सौंदर्य
४२
