पणे पाहत आहे व कांही एक न बोलतां व सूचक शब्दांनी वगैरे न सुचवितां मी
स्वस्थ बसलो आहे अशीहि एक कल्पना करा (ही मात्र कदाचित् माझ्या ओळ-
खीच्या माणसांना मोठी बिकट कल्पना वाटेल!) तर अशा वेळी मला एक
प्रकारची मौज वाटेल आणि (मी सहानुभूतिशून्य आहे असे मानले तर ) आनं-
दहि होईल. अशा वेळी मी त्या नापास झालो म्हणून समजणाऱ्या मुलाशी किंवा.
त्याच्या आईशी किंवा त्याच्या शत्रूशी तादात्म्य पावलों म्हणून मौज किंवा आनंद
वाटणार नाही, तर त्या देखाव्यांतील विपरीतत्व पाहून आनंद वाटेल. या उदाहरणापेक्षा ज्याला नाट्योचित गूढार्थित्व (Dramatic irony.) म्हणतात, तसला
एखादा प्रसंग डोळ्यांपुढे आणा. एखाद्या नायिकेने काही कारणास्तव पुरुषाचा
पोषाख धारण केलेला आहे व नायकानें बुरखा घेतलेल्या स्त्रीचा पोषाख घेतला
आहे आणि उभयतांना हे रूपांतर ठाऊक नाही अशा स्थितीत त्यांचा जो संवाद
होईल त्यांत असा पुष्कळ भाग . आणतां येईल की, त्यापासून खरी वस्तुस्थिति
जाणणाऱ्या प्रेक्षकांना हास्यरसजन्य आनंद होईल; पण त्या नायकनायिकांना तो
संवाद भीति उत्पन्न करणारा किंवा शोकात्मक होईल, अशा प्रसंगी प्रेक्षक त्या
कोणाशीच समरस होत नाही व म्हणूनच तिहाइत प्रेक्षकांच्या दृष्टीने पाहण्यापासून
जो आनंद व्हावयाचा तो त्याला होतो.
अशा प्रसंगी सविकार समाधीची उपपत्ति डळमळू लागते. आतां नायक-
नायिकांचे हृगत जाणण्याकरिता प्रेक्षकांचे तादात्म्य झालेच पाहिजे असे कोणी म्हणेल,
पण हे जरी खरे असले तरी आनंद तादात्म्यानुभावापेक्षा प्रेक्षकोचित बाह्य दृष्टीने
पाहण्यामध्येच आहे. यावर कोणी म्हणेल की, असला देखावा वर्णन करणाऱ्या
नाटककाराच्या मनोऽवस्थेशी प्रेक्षकांचे समरसत्व होते, तर त्याला एक उत्तर एवढेच की केळकरांनाच स्वसमर्थनाचा हा मार्ग पसंत आहे का नाही याबद्दल शंका
आहे. दुसरे असे की, नाटककाराशी जरी तादात्म्य मानले तरी या तादात्म्यस्वरूपी
अनुभवामध्ये काव्यानंदजनक असे महत्त्वाचे अंग कोणते हे पाहिले पाहिजे आणि
ते केवळ 'तादात्म्य' या शब्दाने दिग्दर्शित होते की काय ते ठरविले पाहिजे.
* तादात्म्य नटाशी, नाटकातील पात्राशी, का तत्सूचित व्यक्तीशी का दुसन्या
कोणाशी याचा विचार आपल्या इकडील साहित्यशास्त्रांत शंकुक, भट्ट लोल्लट, अभिनवगुप्त
इत्यादींनी केलेला आहे तो येथे थावासा वाटतो, पण विस्तारभयास्तव देत नाही.
३९
