श्री. छ. प्रतापसिंह महाराज (थोरले) नगर वाचनालय, सातारा.
'आवरल्या सावरल्या निया, पसरले पाय, धरला बामन की लावली घाय.'
याचा अर्थ जात्यावरचे दळण दळायला बसायच्या आधी बायका निया सावरतात, खोचतात.एक पाय मुडपून दुसरा पसरतात आणि धरला बामन म्हणजे खुंटा धरतात व जातं फिरवतात.
‘चट चट चटले चमच्याने हाटले ओळखा पाहू मी काय म्हटले?'
याचे उत्तर म्हणजे पिठले. ते शिजताना चटचट आवाज येतो.
‘तीन पायांचा पांगापुंगा, वर नाचतो धागडधिंगा, मधल्या नारीचे नाव सांगा.'
पोळपाट, लाटणे व पोळी हे याचं उत्तर. पोळपाटाला तीन पाय, लाटणे पोळी लाटताना उभे, आडवे, तिरके फिरत धागडधिंगा करत असते आणि लाटणे आणि पोळपाट यामध्ये नारीरूपी पोळी लाटली जात असते. इथे पोळीला नारीची उपमा देण्यासाठी सुद्धा स्त्रीजातीचे भरडणे व्यक्त झाले आहे.
'सरसर गेला साप नव्हे, गडगड गेला गाडा नव्हे, गळ्यात जानवे ब्राह्मण नव्हे. '
रहाट - विहिरीत सरसर आवाज करतो, भोवती दोरी असते जानव्यासारखी, गोल फिरताना त्याचा गडगड आवाज येतो. हे सगळं वर्णन रहाटाला लागू पडतं.
बायकांच्या रोज घडणाऱ्या स्वयंपाकातील क्रीयांच्या अनुरोधाने अनेक हुमाण निर्माण झाले असावेत.
‘आंग नाचे, तंग नाचे, तंगाची घेरी नाचे, मीच नाचे, बाबू नाचे, बाबूची शेंडी नाचे.'
खरं यावरून चटकन काही ध्यानी येत नाही; पण बारकाईनं विचार केला की, मग याचं उत्तर डेरा, रवी, ताक करणे असं आहे, हे लक्षात येते.
बऱ्याच बायका एकत्र बसल्या, की वेळ घालवायला असल्या हुमाणांना जोर येतो. हास्याचे फवारे उडतात. एकमेकींच्या बुद्धीची थोडीफार परीक्षा होते. मनातले ताणतणावही हलके होतात. काही कोडी चंद्र, सूर्य, मक्याचे कणीस, अनेक वेगवेगळे प्राणी, फळे, वस्तू यावरून असतात. ही कोडी नक्की कोणी रचली, हे सागंता येणं अवघड आहे कारण त्या रचयित्याची नोंद कुठे सापडत नाही. यानं ऐकलं, त्यानं सांगितलं करत ती सर्वदूर पसरत राहिली आहेत. डॉ. सरोजिनी बाबर यांनी खूप प्रयत्न करून खेडोपाडीच्या लोकांच्या स्त्रियांच्या गाठी घेऊन ती एकत्र शब्दबद्ध करण्याचा प्रयत्न केला आहे. अजूनही वेगवेगळ्या प्रदेशात वेगवेगळ्या भागात ती असण्याची शक्यता आहेच. त्या-त्या प्रांत भाषेनुसार या कोडी वा हुमाणांमध्ये फरक आहेत. काही कोडी पाहिली, की खरंच रचनाकाराचे कौतुकच वाटते.
'तोंड काळे आहे पण मांजर नाही, दोन जिभा आहेत पण साप नाही, पाच पती आहेत पण द्रौपदी नाही तर असे काय ?'
