८२ : शतपत्रे
वास्तविक पाहिले, तर इंग्रजी विद्वानांप्रमाणे मला धर्मिष्ट कोणीच दिसत नाही. तो अनुभवेकरून व ज्ञानेकरून ईश्वराचे प्रतिपादन करितो. सर्वत्र तो आहे असे त्यांस वाटते. त्यांस सर्वत्र ईश्वर दिसतो. ते त्याचे भजनात तत्पर असतात, व जे कर्म करतात, ते सर्व ईश्वरार्पण करतात व त्याची स्तुती करून कायावाचामनेकरून ईश्वरास भजतात. कारण की, इंग्रजीत ईश्वराविषयी अनेक ग्रंथ आहेत. व इतर देशांतील जे सर्व ईश्वरी ज्ञान आहे ते सर्व इंग्रजीत आहे, व त्या ग्रंथांचे तर्जुमे त्या भाषेत आहेत. याजमुळे शंभरपट जास्ती ज्ञान इंग्रजीत आहे. आणि अमर्याद म्हणण्याचे कारण असे आहे की, हिंदू लोकांची त्यात कारकून व भट यांची मुख्यत्वेकरून अशी चाल आहे की, गुलामगिरी करावी. तोंडदेखले बोलावे. खुशामत करावी. दुसऱ्यास बुडवावे. उगाच या- बसा इत्यादी फसविण्याकरिता मानपान करतात, आणि त्यांस मर्यादा असे म्हणतात; परंतु ही मर्यादा नव्हे. वास्तविक ज्ञानी आहेत, ते लबाडीचा व्यवहार करणार नाहीत, व गुलामाप्रमाणे कोणाची मर्यादा करणार नाहीत. ते खरेपणानेच चालणारे. त्यांस हे कपट कशास पाहिजे ?
कारकून हे बहुधा भडवेपणात असतात. जसा वरिष्ठ असेल व बोलेल तसे बोलावे. कोणीकडून तरी आपले पोट भरावे. लाज राहू न राहू ! ईश्वराचे नाव तर त्याचे मनात मुळीच नाही. ईश्वर आहे याची खात्री असेल, तर त्याचे भय मानतील. बहुधा हिंदू लोकांमध्ये मर्यादा हा गुण नाहीच. कपटाशिवाय कोणाची कोणी मर्यादा करीत नाहीत. एखादा मोठे कामावर असला, म्हणजे त्यांस पुष्कळ लोक चांगले म्हणतात. मेजवान्या करतात; परंतु ते सर्व मायावी मनापासून नाही, परंतु जे विद्वान आहेत, त्यांचा स्नेह, मर्यादा आणि मायाही अशी नसते. ते निष्कपटाने, निर्मळ अंतःकरणाने वागणारे असतात. यामुळे लोकांस अमर्यादा वाटते. त्यांची अशी समजूत आहे की, कोणी लबाडलुच्चा असला, तर त्याचा मान करावा, त्यांस थोर म्हणावे; परंतु विद्वान हे कसे करील ? तसल्या थोरास तर लाथ मारणार. म्हणून अमर्याद म्हणतात, परंतु तसे नाही. आपण गर्दभ असले तरी घोड्यास ओळखावे, हे चांगले.
तात्पर्य, पुण्यातील व बाहेर ठिकाणच्या ब्राह्मणाच्या मूढपणाच्या समजुती लवकर जातील, तर बरे होईल. सारांश, इंग्रजी विद्वान यांचा पक्ष आम्ही सिद्ध केला आहे. आणि तो वास्तविक आहे, परंतु ब्राह्मणाच्या मूर्ख समजुती, याजमुळे ते भलतेच समजतात.
♦ ♦
