१७० : लोकसत्तेला दण्डसत्तेचे आव्हान
हें कार्य मेथॉडिस्ट, क्वेकर, इव्हँजेलिस्ट, जेसुइट, साल्व्हेशन आर्मी इ. जे अनेक धर्मपंथ पश्चिम युरोपांत निर्माण झाले त्यांनी केलें आहे. दीन, दलित, अनाथ, अपंग, बहिष्कृत, पतित, रंजले गांजले यांच्या उद्धारासाठीच धर्माचा अवतार आहे, हें महातत्व वेस्ले, फॉक्स, बूथ, इ. या पंथाच्या प्रवर्तकांनी सांगितले आणि त्याच्या आचारासाठीच हे पंथ स्थापिले. त्यांना अभिप्रेत असलेला हा दलितांचा उद्धार म्हणजे केवळ पारलौकिक उद्धार किंवा मोक्ष नव्हे, तर ऐहिक उद्धार होय. प्रपंचाशिवाय परमार्थ व्यर्थ होय, केवळ अशक्य होय असे त्यांचे मत होतें. म्हणून या दलित बांधवांना प्रथम जीवनांत प्रतिष्ठा प्राप्त करून देणें हें धर्माचे पहिले कार्य होय असें ते मानीत. एलिझाबेथ फ्राय, विल्बर फोर्स यांनी तुरुंग- सुधारणेच्या व गुलाममुक्तीच्या ज्या चळवळी केल्या त्या धर्मप्रेरणेनेच होत. त्या काळांत तुरुंगांतलें जीवन अत्यंत भयानक होतें. अत्यंत थोड्या अवधीत माणूस तेथे पशु होऊन जात असे. तुरुंग सुधारणेची चळवळ अखंड २५/३० वर्षे चालवून एलिझाबेथ फ्राय हिने युरोपांतील लाखो लोकांना या नरकांतून सोडविलें. युरोपांतील धर्मपंथांचे हेच वैशिष्ट्य आहे. ज्या सामाजिक व्यवस्थेमुळे, बंधनामुळे, रुढीमुळे कायद्यामुळे, दीनदलितांचे हाल होत असतील त्या रूढि वा ती बंधनें समूळ नष्ट करून टाकणें हें खरें धर्माचें कार्य आहे असें ते समजतात. आणि तें साध्य करण्यासाठी केवळ उपदेश करून न थांबता ते चळवळी करतात, लोकजागृति करतात, अन्यायाचा प्रतिकार करण्यासाठी संघटना उभारतात आणि त्यापायी वाटेल ते हाल सोसून अंतीं प्राणत्यागहि करतात. क्वेंकरपंथाने महात्माजींचें सत्याग्रहाचे तत्त्व तीनशे वर्षांपूर्वीच अवलंबिलें होतें. राजे, सरदार, सरंजामदार, अधिकारी, लष्कर यांच्या सत्तेची, सामर्थ्याची कसलीहि पर्वा न करतां त्यांच्या तोंडावर त्यांच्या अपकृत्यांचा ते पाढा वाचीत, त्यांची निर्भर्त्सना करीत आणि यासाठी फटके,तुरुंग, फांशी- वाटेल ते सहन करीत. अन्यायाचा प्रतिकार करण्याचें सामर्थ्य हें मानवी प्रतिष्ठेचे पहिले लक्षण होय. युरोपच्या धर्मपंथांनी दीनदलित लोकांच्या ठायीं तें निर्माण करून समाजाची जी उन्नति केली ती पाहिली म्हणजे धर्म ही समाजोद्धाराची केवढी प्रभावी शक्ति आहे हें सहज उमगेल.
