संस्कार
तारुण्यात पोहोचेपर्यंत प्रत्येक मुला/मुलीवर धर्म, संस्कृती, घरचे-आजूबाजूचे वातावरण, मित्रमंडळी, प्रसारमाध्यमांचे संस्कार होतात. यांत सर्वांत महत्त्वाचे व सर्वांत प्रथम संस्कार होतात, ते म्हणजे लिंगभेदाचे
लिंगभेद
मी शाळेत असताना मला शिकवले जायचे, की "पंजाबी स्त्री काय मागते? तरदोन मुलगे. एक मुलगा शेतीसाठी व एक मुलगा सैन्यात भरती होण्यासाठी." हे शिकवताना स्त्री या दोन्ही भूमिका बजावू शकते हा विचार माझ्या शिक्षिकेला शिवला नव्हता व स्त्रीने फक्त मुलगे जन्माला घालायचे काम करायचे हे सुचवताना आपलं काहीतरी चुकतंय, असंही शिक्षिकेला वाटत नव्हतं. (आम्हा विदयाथ्यांनाही यात काही चुकीचं वाटत नव्हतं. मला तिशी ओलांडल्यावर हळूहळू उमजायला लागलं.)
लहानपणापासून धर्म व परंपरेचा आधार घेऊन पुरुष हा स्त्रीपेक्षा श्रेष्ठ आहे हा दृष्टिकोन मुला/मुलींमध्ये रूजवला जातो. मातृत्व हेच स्त्रीचं सर्वोच्च ध्येय आहे, ही शिकवण इथूनच आली आहे. स्त्रीनं आपले कर्म व्यवस्थित केलं तर पुढच्या जन्मी ती नर म्हणून जन्माला येईल हे तिला सांगितलं गेलं आहे. तिला लैंगिक इच्छा बेताच्या असाव्यात (नवऱ्याची गरज भागवण्याइतक्या) आणि ती वृद्ध झाली किंवा विधवा झाली तर त्या इच्छाही लोप पावाव्यात ही अपेक्षा असते. दुसरीकडे ती पुरुषाचं ब्रह्मचर्य मोडणारी, त्याला त्याच्या मोक्षापासून परावृत्त करणारी, अशी तिची प्रतिमा. पुरुषाच्या हासाला ती जबाबदार धरली गेली आहे.
पुरुषांनी सर्रास धर्म व संस्कृतीचा वापर स्त्रियांवर राज्य करण्यासाठी केला आहे. असा भेदभाव करण्याची शिकवण त्यांनी स्त्रियांनाही दिली आहे. पुरुष कर्ता राहून स्त्री कायम चूल आणि मूल यातच अडकेल याची व्यवस्था झाली. प्रत्येक व्यक्तीची स्वतंत्र घडण आहे, सगळ्या गुणांची विभागणी - पुरुषाचे व स्त्रीचे-अशी करता येत नाही हा विचार झाला नाही व ही विभागणी करताना स्त्रियांना अत्यंत तुच्छ लेखून त्यांच्या पदरी सगळ्याच अंगांनी दारिद्र्य आले आहे.
दोष हा पुरुष व स्त्रियांच्या प्रत्येक बाबतीत केलेल्या विभागणीत आहे. हजारो वर्षांपूर्वीच्या पुरुषांच्या व स्त्रियांच्या साचेबद्ध भूमिका कालांतरानं बदलत जाणं अपेक्षित होतं. पण धर्मांनी त्याचा विरोधच केला. कोणी कोणती कामं केली पाहिजेत हे जसं जाती-जातींसाठी ठरवलं गेलं व अनेक जातींच्या लोकांवर अन्याय झाला, तसंच पुरुषांनी कसं असलं पाहिजे, वागलं पाहिजे व स्त्रीनं कसं असलं पाहिजे, वागलं पाहिजे हे ठरवून स्त्रियांवर अन्याय झाला (खरं तर पुरुषांवरही
मानवी लैंगिकता एक प्राथमिक ओळख
