१२४ माझे चिंतन
यापुढे सरकारने प्रत्येक व्यक्तीला अन्न, वस्त्र. आरोग्य, शिक्षण व घर दिलेच पाहिजे, ही अपेक्षा आपल्या चित्तात जागरूकपणे वास करीत असते, आणि तिचा आविष्कारही आपण वेळी अवेळी करीत असतो; पण लोकांच्या या राज्यात प्रत्येक व्यक्तीने निरलसपणे, प्रामाणिक बुद्धीने, जनहितबुद्धी जागृत ठेवून, सामाजिक प्रबुद्धतेने, पोलिसाच्या दंड्याची अपेक्षा न ठेवता केवळ आत्म्याच्या साक्षीच्या प्रेरणेने, अहोरात्र कष्ट केले पाहिजेत, ही जाणीव त्या अपेक्षेबरोबर तितक्याच जागरूकपणे आपण बाळगीत नाही! कोणत्याही देशात गेलात तरी सरकार या संस्थेला काहीसे जड यंत्राचे स्वरूप येणे अपरिहार्य आहे. त्यात निरंतर चैतन्य खेळत ठेवण्याची जबाबदारी लोकनिष्ठ, स्वावलंबी संस्थांची आहे. 'स्टेट' व 'सोसायटी' या शब्दांत एका पंडिताने असा फरक केला आहे : सरकारच्या सक्तीच्या नियंत्रणाखाली कारभार करणारा समाज म्हणजे 'स्टेट' आणि स्वतःच्या जबाबदारीने, स्वावलंबनाने चालणारा समाज म्हणजे 'सोसायटी' असा फरक सांगून तो पंडित म्हणाला की, "ब्रिटन हे नऊदशांश सोसायटी आहे व एक- दशांश स्टेट आहे." ब्रिटनमध्ये लोकशाही यशस्वी होते यांतील रहस्य हे आहे.
हे भावी पिढीचे शिल्पकार
ब्रिटनमधील सत्य युगातील गोष्टी ऐकून तसे प्रयोग येथे करावे असे कधी कधी कोणाच्या मनात येते. ब्रिटनमध्ये वर्तमानपत्रे विकणारे लोक पत्रांचा गठ्ठा रस्त्याच्या कडेला ठेवून शेजारी पैशासाठी एक पेटी ठेवतात; स्वतः विकण्यासाठी बसत नाहीत. पण लोक हवे ते वृत्तपत्र घेऊन प्रामाणिकपणे पेटीत त्याचे पैसे टाकतात, अशी आख्यायिका आहे. मुंबईला असा प्रयोग परवा करण्यात आला, तेव्हा वृत्तपत्रांचा गठ्ठा व पेटी दोन्ही चोरीस गेली! परवाच केंब्रिजला गेलेल्या एका विद्यार्थ्याचे पत्र आले. त्यात त्याने लिहिले आहे की, येथे ग्रंथशाळेत पुस्तके देण्याघेण्यास, नोंदण्यास कारकून ठेवलेला नसतो; विद्यार्थ्यांना पूर्ण मोकळीक असते. पुस्तक घ्यावे, स्वतः नोंद करावी, घेऊन जावे, काम झाल्यावर परत करावे, सही करावी. तसे येथे केले तर आमचे विद्यार्थी 'सरस्वती' वर सध्याच्या दसपट प्रेम करू लागतील! आणि दुसऱ्या दिवशी सरस्वतीचे रूपांतर लक्ष्मीत करून ग्रंथशाळेत कारकुनाची गरज नाही हे कलम केंब्रिजच्या बरोबरीने सिद्ध करून दाखवितील!
