पान:महाराष्ट्र संस्कृती.pdf/२३६

२०९

आर्थिक जीवन

 

त्याच तोलाचे आहे. तेव्हा सुतार, पाथरवट यांची कारागिरी वरच्या थराला पोचली होती यात शंका नाही.

विणकाम
 जे दागिन्यांवरून दिसते तेच त्या वेळच्या वस्त्रांवरून ध्यानात येते. कोरीव लेण्यांत, गाथासप्तशतीत, जातकात व महाभारतात स्त्री-पुरुषांच्या अनेक प्रकारच्या वस्त्रांची वर्णने आहेत. ती वस्त्रे कापसाची, लोकरीची व रेशमाचीही आहेत. ती जशी जाडी- भरडी आहेत तशीच अत्यंत तलमही आहेत. त्यावर नक्षी आहे, भरतकाम आहे, जरतारी आहे. तेव्हा सूत कातणे, कापड विणणे आणि शिवणे हे सर्व उद्योग तेव्हा विपुल प्रमाणात चालत हे स्पष्टच आहे.

लोखंड
 त्या वेळी लढाया चालत त्यांतील शस्त्रांचे उल्लेख पाहिले म्हणजे तो एक थोर मोठा उद्योग येथे चालत असे हे दिसून येते. तरवार, भाला, अंकुश, बाणांची टोके, धनुष्ये, शूल, श्रृंखला, मेख, चिखलत, रथ यांची निर्मिती हा केवढा तरी मोठा उद्योग आहे. लोखंड खाणीतून काढणे, त्याच्यावर नाना रसायनक्रिया करणे आणि मग त्याच्या वस्तू घडविणे असा हा मोठा पसारा आहे. चरक, नांगर, फाळ याही लोखंडाच्याच वस्तू. लोखंडाची भांडीही अनेक प्रकारची बनवीत.
 कोणताही एक पदार्थ निर्मावयाचा म्हणजे त्यासाठी भिन्न प्रकारचे उद्योग करावे लागतात. सातवाहन काळची रूपे, पोटीन व तांबे यांची नाणी सापडली आहेत. त्या वेळी नाना प्रकारचे सुगंध गंधी लोक तयार करीत. मृदंग, तबला ही चर्मवाद्येही होती. त्या वेळच्या वाङ्मयात आरशाचे उल्लेख आहेत. लेण्यातही आरसे दिसतात. हे आरसे धातूंचे असावेत असे विद्वानांचे मत आहे. हस्तिदंताचे अनेक जिन्नस आता उत्खननात सापडले आहेत. अनेक वनस्पतींपासून रंगारी रंग तयार करीत. व्यापारासाठी व सैन्यासाठी जलमार्ग चालू होते. तेव्हा नौकाबांधणी हा उद्योग मोठ्या प्रमाणावर चालू असला पाहिजे.
 या प्रत्येक उद्योगाच्या मागे इतर दहा उद्योग डोळ्याला दिसू लागतात. त्यावाचून त्या वस्तूंची पैदास होणेच शक्य नाही. या उद्योगाच्या मागे धातुविद्या, रसायनविद्या याही आल्याच. त्या विद्या साधणे, पोसणे व शिकवणे हाही स्वतंत्र उद्योग आहे.
 या सर्व वर्णनावरून त्या वेळच्या कारागिरीची व कारखानदारीची कल्पना येईल. आणि त्या वेळचे आर्थिक जीवन खूपच विकसित झाले होते हे ध्यानात येईल. आणि याच्या जोडीला त्या काळच्या व्यापाराची वर्णने पाहिली म्हणजे याविषयी कसलीच शंका राहणार नाही.
 १४