पान:भारतीय लोकसत्ता.pdf/१०४

१०३

भारतीय लोकसत्तेचा आद्यप्रणेता

---

'स्व' म्हणजे लोक

 टिळकप्रणीत लोकसत्तेचें जे तत्त्वज्ञान आपणांस अभ्यासावयाचे आहे, त्यांतील पहिले तत्त्व म्हणजे, लोकसत्ता व स्वातंत्र्य यांचे अद्वैत हे होय. स्वतंत्रराष्ट्र म्हणजे लोकसत्ताक राष्ट्र असाच त्यांच्या हिशेब अर्थ होता. पश्चिमेंतील लोकसत्तेच्या पुरस्कर्त्यांचा मुकुटमणि जो जोसेफ मॅझिनी त्याचेहि हेंच तत्त्व होतें. इटलीचे स्वातंत्र्य म्हणजे लोकसत्ताक स्वातंत्र्य असाच त्याच्या मनांत अर्थ होता. दुर्दैवाने, मागें सांगितल्याप्रमाणे त्याची ती मनीषा पुरी झाली नाहीं. गॅरीबॉल्डी, काव्हूर या थोर पुरुषांच्या प्रयत्नानें इटलीला स्वातंत्र्य प्राप्त झाले पण ते राजसत्तेच्या अंकितच राहिलें. त्यामुळे इटली स्वतंत्र झाला हे मॅझिनीला कधीच मान्य झाले नाहीं. लो. टिळकांची हीच भूमिका होती. ९ एप्रिल १९०७ च्या 'स्वराज्य व सुराज्य' या लेखांत ते म्हणतात "नुसता स्वदेशी राजा असला, कीं सर्व कांहीं कार्यभाग होत नाहीं. राजा स्वदेशस्थ की परदेशस्थ या प्रश्नापेक्षां प्रजेच्या हातांत सत्ता किती हा प्रश्न अधिक महत्त्वाचा होऊन बसला आहे. स्वराज्य- प्राप्तीकरितां झटा असे जेव्हां आम्ही लोकांस सांगतों, तेव्हां याच अर्थानें स्वराज्य शब्दाचा उपयोग करतो. 'स्व' म्हणजे ज्याचा तो किंवा एकंदर लोक किंवा प्रजा आणि त्यांचें म्हणजे त्यांच्या सल्ल्याने चालणारे राज्य स्वराज्य. या अर्थाने रशियांतील राज्य सुराज्य असले तरी तें स्वराज्य नव्हे, असे म्हणावे लागेल. हिंदुस्थानांतील नेटिव्हसंस्थानांचे राज्यहि खरें स्वराज्य नव्हें. जर्मनीचे उदाहरण असेच आहे. जर्मन बादशहा कांहीं परके नाहींत. जर्मन राष्ट्राचा व्यापार, संपत्ति व बोज वाढावा म्हणून ते नेहमीं प्रयत्न करीत असतात. तथापि त्यांच्या प्रजेपैकी बऱ्याचजणांस ही व्यवस्था सुखकारक वाटत नाहीं व त्यामुळे राज्यकारभार आपल्या तंत्राने चालेल अशा प्रकारची राज्यव्यवस्था करून घेण्यास ते झटत आहेत. जर्मनीतील सोशॅलिस्टांच्या चळवळीचे समर्थन याच दृष्टीने केले पाहिजे." हे सर्व सांगून पुढील भविष्यहि त्यांनी वर्तवून ठेविले आहे. 'जगांत शिक्षणाचा अधिक फैलाव झाल्यावर प्रजासत्ताक राज्याखेरीज खरें स्वराज्यच नव्हे असें म्हणण्यापर्यंत लोकांची मजल येऊन ठेपेल."