[डिसेंबर, ता०१ "मी अधिक शहाणा 'मी देवाच्या इच्छेस आहे." ह्या कलेच्या योगाने हल्ली पुस्तकें किती स्वस्त झालीं | जीवंत असती तर जे मोठे काम हावाकडून झाले तें झाच्यावांचून राहणार नाहीं. जुन्या लेखावरून असे काढून घेतो, तेव्हां त्याचा हेतु आम्हांस कळत नाहीं. समजते की, युरोपखंडांत पूर्वी हाताने लिहिलेल्या पवित्र ह्मणून आह्मी खेद करतो. परंतु अशा गोष्टींत हल्ली दोन रुपयांस मिळते. आता ह्या आपल्या देशांत भाविक झाला. त्याला प्रभूवर टेकण्याचे अगत्य अधिक हावर्डाच्या बायकोच्या मरणानंतर तो अधिकच व्हावा एवढेच नाही तर अधिक नम्र, दयाळू, उपका- १७७३ मध्ये हावर्ड बेडफर्ड तालुक्याचा फाजदार झाला. त्याकडे हल्ली जी कामें हिंदुस्थानांतील फौजदा- छापण्याची युक्ति निघाल्यापासून युरोप आदिकरून रांकडे सोपलेली असतात तेवढीच नव्हती. तो तालु- क्याचा मुख्य होता. हाताखालच्या लोकांनी कामे जर ही युक्ति न होती. परंतु हावाने असा निश्चय केला की, आपण निघती, तर वर्तमानपत्रे वगैरे कधी दृष्टीस पडली स्वतः होतील तितकी कामे करावी. यांप्रमाणे त्याने नसती, आणि देशोदेशी काय काय घडत आहे, व तुरुंगांची तपासणी करण्याचे काम हाती धरलें. तुरुंगांत ज्यान बनियान् बारा वर्षे राहिला होता व जेथे जितके कागद छापले जातात, तितके हाताने लिहाव- डर्डाने जाऊन तपासला. जे लोक कोटांत निदोष ठरले जण्यांत आले नसते. हल्ली पृथ्वीवर एका महिन्यांत त्याने यात्रिकक्रमणाचे पुस्तक लिहिलें, तो तुरुंग हाव- याचे असते, तर कोट्यावधि मनुष्ये लागली असती. होते त्यांनी तुरुंगांतील खर्चाबद्दल पुनः तुरुंगात राहून आणि तें कामही जसे व्हावे तसे झाले नसते. सारांश नौकरी करावी ही गोष्ट त्याला फार वाईट वाटली. ह्या छापण्याच्या कलेपासून सांप्रतकालीं सर्व जगास ह्मणून त्याने सरकारास अशी सूचना केली की, तुरूं. मोठे फायदे होत आहेत यांत संशय नाहीं. गाच्या नायकास पगार देत जावे. तेव्हां अशी व्यवस्था दुसऱ्या देशांत व तालुक्यांत आहे काय असा प्रश्न सर- काराने विचारला. ह्मणून हावर्डाने शेजारपाजारच्या. जिल्ह्यांतील व तालुक्यांतील तुरुंगांची तपासणी केली. हावर्डाने आपल्या दुसऱ्या बायकोबरोबर सात वर्षे इच्छा झाली. सुखाने घालविली. तिला पहिला मुलगा झाला. तोच ही तपासणी सुमारे एक वर्ष चालली होती. ती क- तिचा शेवटचा होता. कारण बाळांतपणांतच ती रतांना हावर्डास फार धोक्याच्या व भयंकर ठिकाणी मरण पावली. तेव्हां हावडाचे दु:ख किती म्हणून जावे लागले. शेवटी त्याच्या आग्रहाने तुरुंगांच्या नाय. सांगावे? दरवर्षी त्या दिवसाचे स्मरण करून तो उपास व प्रार्थना करी. तिने आपल्या ममताळूपणाने हावर्डास आली. तिचा विचार चालला असतां हावडोस साक्ष हानि झाली असें हावर्डास वाटू लागले. परंतु ती मिळविण्यास त्याला जे कष्ट भोगावे लागले त्यांमुळे फार सुख दिले होते. ह्मणून ती गेल्याने आपली मोठी देण्यास बोलावणे झाले. त्याने जी माहिती दिला ती बालबोधमेवा. आहेत हे सांगितले असतां ऐकणारांस मोठा विस्मय कधी न होते. प्रभु आह्मांपासून आमची प्रिय माणसे प्रभु शास्त्रास चार हजारांपासून तर पांच हजार रुपये- आह्मांस मोठे आशीर्वाद देतो. पर्यंत किंमत पडत असे: तेच पवित्र शास्त्र छापलेले पुष्कळच उतरली आहे असे मणण्यासाचा नाही. अधिक दयाळू वला शाप भयंका. त्याने या वेळी एक पूर्वी हाताने पुस्तके लिहिण्याची चाल होती, त्या वेळी पत्र लिहिले. त्यांत तो ह्मणतो; ग्रंथ फार संक्षिप्तपणे लिहीत असत, आणि त्यामुळे ते त्याचप्रमाणे कोणी एखादा मोठाच पंडित असला तर विचारांविषयीं देखील जपावे. त्याचा मात्र ग्रंथ प्रसिद्धीस येई. परंतु सामान्य विद्वा- मान्य असावे. देवाबरोबरमा चालावे आणि या जगांत नास एखादे वेळेस चांगली गोष्ट सुचली, तरी ती उपयोगी व्हावे अशी माझी इन इच्छा लिहिली जात नसे. हल्लीच्या काळांत ती नड टूर झाली आहे. चा उत्तरोत्तर आधिक संभव आहे. ज्या व्यापार धंदे कसकसे चालले आहेत तेंही कधी सम- ज्यान हावर्ड. ( १६८ व्या पृष्ठावरून.) परंतु त्या सर्वांत अशीच वाईट स्थिति होती. ती पा. हून तुरुंगांची सुधारणा करण्याची हाव स अधिकच जी. रा. उंडे. कांस पगार देत जावा अशी सूचना पार्लमेंट सभेपुढे
