________________
राहु उध ४०९ ५२३ मंगळ ४५७ ४५७ ७३४ ७७२ ४८० शुक ४०९ शनि ५७४ ३३०७:७ = ४७२ ४१२७८ = ५१६. यावरून पंचसिद्धांतिकोक्त सूर्यसिद्धांत शके ४७२ मध्ये झाला आणि प्रथमार्यसिद्धांत शके ५१६ मध्ये झाला असें निघते. परंतु प्रथमार्यसिद्धांत शके ४२१ मध्ये झाला याविषयी वाद नाही.आणि पंचसिद्धांतिकोक्त सूर्यसिद्धांत ४२१ च्या पूर्वी पुष्कळ वषांचा असावा असें वर दाखविलेंच आहे. १८ अध्यायांचा आर्यसिद्धांत झणजे द्वितीय आर्यसिद्धांत, याचा काल इ. स. १२८८ (शके १२१०) व पराशरसिद्धांताचा काल इ. स. १३८४ (शके १३०६) बेंटलीने काढला आहे. परंतु द्वितीय आर्यसिद्धांतांतील काही गोष्टींचा उल्लेख सिद्धांतशिरोमणीत आहे. यावरून द्वितीय आर्यसिद्धांत शके १०७२ च्या पूर्वीचा असला पाहिजे; व द्वितीय आर्यसिद्धांतांत पराशरसिद्धांताचा उल्लेख आहे. (याविषयी जास्त विवेचन पुढे येईल). यावरून बेंटलीने ठरविलेले काल अगदी अविश्वसनीय होत हे स्पष्ट आहे. यावरून दिसून येईल की बेंटलीने काढलेला सूर्यसिद्धांताचा काल (श १०१३) हा विचारार्ह नाहीं. तर आतां ह्यां पांच सिद्धांतांच्या कालाविषयीं स्वतंत्रपणे विचार करूं. ब्रह्मगुप्त म्हणतो:अयमेवकृतः सूर्येदपुलिशरोमकवसिष्ठयवनाद्यैः ॥३॥ अध्या. २४. यांत इंदुसिद्धांत म्हणजे सोमसिद्धांत आहे. यावरून ब्रह्मगुप्ताच्या पूर्वी एक मोमसिद्धांत होता. सांप्रत जो सोमसिद्धांत उपलब्ध आहे त्याहून भिन्न असा एखादा सोमसिद्धांत पूर्वी केव्हां होता असे काही प्रमाण नाही. सांप्रतही तसा उपल नाही किंवा असल्याचे काही प्रमाण नाही. यावरून ब्रह्मगुप्ताच्या वेळी जो सोम सिद्धांत होता तोच सांप्रतचा असें ह्मणण्यास जर विरुद्ध प्रमाण नाही तर का बाध आहे ? सांप्रत ज्या रूपाने व जितका मोठा सोमसिद्धांत आहे त्याहन गुप्ताच्या वेळचा कदाचित् कांहीं भिन्नरूपाचा व विस्तारानें कमजास्त अर सण्याचा संभव आहे. परंतु दोहोंतील भगणादि मानें सारखीच असली पाहिजे पंचसिद्धांतिकोक्त रोमक आणि वासिष्ठ यांहून भिन्न असे श्रीषेणकत से आणि विष्णुचंद्रकत वासिष्ठ असे सिद्धांत ब्रह्मगुप्ताच्या वेळी होते असें वर टा • युरोपियन ग्रंथावरून ग्रह काढण्याचे ते केरोपंती ग्रहसाधन कोष्टकावरून काढले त्याहून सूक्ष्म ग्रंथ घेतल्यास कदाचित् दहापांच वर्षांचा फरक पडेल. + बेंटलीचे पुस्तक (इ. स. १८२३). Part II Section III पहा.
