आणि अस्तित्वाची अलौकिकता या तीन आधारांखेरीज चौथा असा वेगळा आधार कलाजगताच्या पृथक अस्तित्वाला देता येणार नाही.
या दशकात आस्वादाच्या अलौकिकतेचा मुद्दा कलावाद्यांनी मागे टाकलेला आहे. गेल्या दशकात या मुद्दयाची विस्तृत प्रमाणावर चर्चा चालू होती. लौकिक जीवनात ज्या भावना आहेत त्या प्राकृतिक, जीवशास्त्रीय अशा भावना आहेत. यांपेक्षा कलांच्या क्षेत्रातील भावना निराळ्याच असतात. सौंदर्याची भावना निराळी आहे. तो अनुभव निराळा आहे. हा प्रत्ययच निराळा आहे. या पद्धतीने आस्वादाच्या अलौकिकतेचा मुद्दा मांडण्यात येतो. असे समजण्याचे काही कारण नाही की, याच वेळी हा मुद्दा आग्रहाने मांडण्यात आला. पौर्वात्य साहित्यसमीक्षेत आनंदवर्धन आणि अभिनवगुप्त यांच्या काळापासून हा मुद्दा आग्रहाने मांडला जात आहे. जीवनवादी समीक्षा म्हटले तरी काय, कलावादी समीक्षा म्हटले तरी काय, गेली दोन हजार वर्षे पुष्कळसे मुद्दे तेच चालू आहेत. परिभाषा बदलते, पुरावा बदलतो, पण नव्या मुद्दयांचे प्रमाण या क्षेत्रात फारसे नाही. आस्वादाच्या अलौकिकतेचा मुद्दा मागे पडण्याचे कारण अस्तित्वाच्या अलौकिकतेचा मुद्दा पुढे आलेला आहे हे होय.
या दशकाचे खास वैशिष्टय यात आहे की, अस्तित्वाच्या अलौकिकतेच्या आधारे कलावादी समीक्षा उभी राहू पाहात आहे. विशेषतः रेने वेलेकचा मराठी समीक्षेवर जो प्रत्यक्ष-अप्रत्यक्ष परिणाम झालेला आहे, त्यातून निर्माण झालेली ही भूमिका आहे. कलाकृतींचा निर्माता एकदा कलाकृती अस्तित्वात आणतो, त्यानंतर हा निर्माता शिल्लक राहिला काय न राहिला काय, ती कलाकृती शिल्लकच राहते. कलाकृतीचे अस्तित्व निर्मात्याच्या अस्तित्वापेक्षा निराळेच असते. ते निर्मात्यापेक्षा तर निराळे राहतेच, पण कलाकृतीचा निर्माता आणि तिचे त्याच पिढीतले वाचक यांच्याहीपेक्षा ते निराळे राहते. निर्माते संपून जातात. ती वाचकांची पहिली पिढी संपून जाते. वाचकांच्याही पिढ्या उलटुन जातात, पण कलाकृती मात्र शिल्लक राहते. कलाकृतीचा निर्माता आणि कलाकृतीचा आस्वादक या दोघांचेही अस्तित्व देशकालाला बांधले गेलेले आहे. कलाकृतीचे अस्तित्व देशकालाला बांधलेले नसते, ते स्वयंभू असते. या कलाकृतीच्या अस्तित्वाची स्वयंसिद्ध स्वयंभूता एकदा आपण मान्य केली की मग कलाकृती प्रतिक्षणी बदलणाऱ्या जीवनाकडून नियंत्रित होण्याची शक्यताच उपस्थित होत नाही.
अस्तित्वाची अलौकिकता आपोआपच आस्वाद आणि मूल्ये यांच्याही अलौकिकतेकडे विवेचन घेऊन जात असल्यामुळे हा मुद्दा या दशकात फार महत्त्वाचा ठरलेला आहे. हजार-आठशे वर्षांपूर्वी आनंदवर्धन आणि अभिनवगुप्त यांनी व्यंजनावादाचा आधार घेऊन कलाकृती ही अपूर्व वस्तू आहे असे ठरविण्याचा प्रयत्न केलेला होता. नव्या काळात ध्वनिसिद्धान्ताचा आधार न घेता पुन्हा एकदा अस्तित्वाची अलौकिकता सिद्ध करण्याचा प्रयत्न होत आहे.
मला स्वतःला हा मुद्दा अजून नीटसा समजलेला नाही. हे अज्ञान पहिल्यांदा कबूल
