तर तिचे उत्तर असे - "पैसा झालाय जास्त. मग काय? पिणे नि शिव्या देणे हा कार्यक्रम जोरात चाललाय. भूकंपानं दिलं नि दारूनं रिचवलं." गांजनखेडच्या एका घराचा दरवाजा उघडून आत गेलो तर लक्ष्मीचा निरामय देखणा मुखवटा डोळे उघडे ठेऊन आमच्याकडे पहात होता. ते डोळे आताही आठवताहेत. तिथल्या एका वयस्क विधवेचे उद्गार असे, "ताई गणपतींत घरातल्यांच्या गवऱ्या रचल्या. कसला आता गणपती नि कसले काय? लक्ष्यांना तवाच हिबाळून .. ववाळून भाईर टाकलंया आमी. पुढचं पुढे पाहू … लेकरांच्या जीवनात पुन्ना आनंद आला तर बशिवतील लक्ष्म्या … पुढचं कुणी सांगाव?"
तर या लक्ष्म्यांच्या जीवनातून हरवलेली 'लक्ष्मी' पुन्हा भरल्या पावलांनी कधी येणार आहे?....?
…कमलने विशीही ओलांडलेली नाही. नाजुक बांध्याची गोल हसरा चेहरा. गालांची ठेवणच अशी की जणू ते बोलताहेत. पण डोळे? ते मात्र उदास … थरथरणारे .. ही ११ वी पास आहे. लग्न होऊन वर्षही झाले नाही तोवर भूकंप झाला नि ही विधवा झाली. "माहेर" संमेलनासाठी आली होती तेव्हा कपाळ कोरं होतं. तिच्या बरोबरच्या प्रतिभा, सविता, लतिका अशा अनेक. तिशीच्या आतली प्रतिभा तर विशीचीच वाटणारी. पण प्रत्येकीच्या पदरात ३ ते ४ लेकरं. एखादं भूकंपात बळी गेलेलं.
"कुंकवाची टिकली तर कुमारिका असतांनाही लावतो आपण. मग आताच का नाही लावायची?"... त्यावेळी एका तरुण कार्यकर्तीने विचारलेला प्रश्न आणि भरून आलेले डोळे … वर्षभरानी गेले त्या वेळी मात्र प्रतिभा, कमल यांच्या कमाळावर काळी टिकली आहे. नव्या जोमाने शाळेत जाणाऱ्या, अभ्यासात मन गुंतवून ठेवणाऱ्या सविताने तर सुरेख उभी लाल टिकली लावली आहे.
या अनेकविध सखींशी सुरू केलेल्या संवादाचे सुचिन्ह जाणवले की मनाला क्षणभर हिंमत येई. कमलला १२वीत जायचे आहे. पुढे शिकायचे आहे. पण घरून परवानगी नाही. "न्हात्याधुत्या तरुण विधवा पोरीला साळेत घालून काय मोकाट सोडू?" असा आईचा त्रागा. दमयंती… सुशीला .. उत्तमा … केवळ बाई अशा अनेक तिशीच्या पुढच्या विधवा भगिनी. कुणाची मुलगी अठराची तर कुणाची पंधराची. मुलं बारा चौदाची.
