३
ल्यामुळें, नेहमींच्या पाठासाठी महाभारतांतून गीता प्रथम जेव्हां निराळी काढण्यांत आली तेव्हांपासून, म्हणजे गीतेवर कोणतीहि टीका होण्यापूर्वीच, तो प्रचारांत आलेला असावा असें अनुमान होतें; व या दृष्टीनें गीतातात्पर्याचा निर्णय करण्याचे कामीं त्याचें महत्त्व काय हें पुढें सांगण्यांस येईल. तूर्त संकल्पांतील "भगवद्गीतासुपनिषत्सु"[टंकनभेद] या दोन पदांचाच विचार कर्तव्य आहे. 'उपनिषत्' हा शब्द मराठीत नपुंसकलिंगी असला तरी संस्कृतात तो स्त्रीलिंगी असल्यामुळें "श्रीभगवंतांनीं गाइलेलें ह्मणजे सांगितलेलें उपनिषत्" या अर्थी संस्कृतांत "श्रीमद्भगवद्गीता[टंकनभेद] उपनिषत्" असे विशेषणविशेष्यरूप स्त्रीलिंगी दोन शब्द येतात; आणि ग्रंथ जरी एकाच आहे[खात्रीचेटंकन?] तरी सन्मानार्थी अनेकवचनानें त्याचा निर्देश करण्याची पद्धत असल्यामुळें "श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु"[टंकनभेद] असा सप्तम्यन्त बहुवचनी प्रयोग झालेला आहे. आचार्यांच्या भाष्यांतूनहि याचप्रमाणें "इति गीतासु" असें या ग्रंथास अनुलक्षून बहुवचनी प्रयोग आलेले आहेत. पण संक्षेप करण्याचे वेळी आदरार्थक प्रत्यय किंवा पदें आणि शेवटचा 'उपनिषत्' हा जातिवाचक सामान्य शब्दहि गाळून केन, कठ, छांदोग्य, या संक्षिप्त नांवांप्रमाणें "श्रीमद्भगवद्गीता[टंकनभेद] उपनिषत्" या दोन प्रथमान्त एकवचनी एकवचनी शब्दांचें प्रथम 'भगवद्गीता'[टंकनभेद] व पुढे नुस्तें 'गीता' असें स्त्रीलिंगी अतिसंक्षेपरूप झालेलें आहे. 'उपनिषत्' हा शब्द जर मुळच्या नांवांत नसता, तर[खात्रीचेटंकन?] भागवतम्, 'भारतम्,' 'गोपिगीतम्' या शब्दांप्रमाणें या ग्रंथाचें नांव 'भगवद्गीतम्[टंकनभेद]' किंवा नुस्तें 'गीताम्' असें नपुंसकलिंगी बनलें असतें. तसें न होतां 'भगवद्गीता[टंकनभेद]' किंवा 'गीता' असा स्त्रीलिंगी शब्दच ज्या अर्थी कायम राहिला आहे त्या अर्थी त्यापुढें 'उपनिषत्' हा शब्द नेहमींच अध्याहृत समाजाला पाहिजे. अनुगीतेवरील अर्जुनमिश्राच्या टीकेंत 'अनुगीता' या शब्दाचा अर्थही याचप्रमाणें केलेला आहे.
परंतु 'गीता' हा शब्द सातशें श्लोकी भगवद्गीतेसच[टंकनभेद] लागत नसून रूढार्थी तो दुसऱ्यांहि अनेक ज्ञानपर ग्रंथांस लाविलेला आढळून येतो. उदाहरणार्थ, महाभारतांतील शान्तिपर्वान्तर्गत मोक्षपर्वाच्या कांही फुटकळ प्रकरणांत पिंगलगीता, शंपाकगीता मंकिगीता, बोध्यगीता, विचख्युगीता, हारीतगीता, वृत्रगीता, पराशारगीता, वहंसगीता' अशीं नांवे दिलेलीं असून अश्वमेधपर्वातील अनुगीतेच्या एका भागास 'ब्राह्मणगीता, अशी निराळी विशिष्ट संज्ञा आहे. याशिवाय अवधूतगीता, अष्टावक्रगीता, ईश्वरगीता, उत्तरगीता, कपिलगीता, गणेशगीता, देवीगीता, पांडवगीता, ब्रह्मगीता, भिक्षुगीता, यमगीता, रामगीता, व्यासगीता, शिवगीता, शिवगीता, सूतगीता, सूर्यागीता वगैरे दुसऱ्याही अनेक गीता प्रसिद्ध आहेत. यांपैकी कांही स्वतंत्ररीत्या निरूपिलेल्या असून बाकीच्या निरनिराळ्या पुराणांतून आलेल्या आहेत. उदाहरणार्थ, गणेशगीता ही गणेशपुराणाच्या अखेर क्रीडाखंडांत १३८ ते १४८ अध्यायांत आलेली असून ती
