इहवादी दृष्टिकोन । ७५
आस्तिक्य-बुद्धि
प्रारंभीच सांगितलें आहे की, निवृत्ति, लक्ष्मीची अनर्थावहता, षड्रिपु, शकुन- अपशकुन, फलज्योतिष यांची पाळेंमुळे धर्मशास्त्रांत रुतलेली आहेत. तेव्हा अशा विषयासंबंधी रूढीविरुद्ध प्रतिपादन करण्यामुळे धर्मश्रद्धा कमी होऊन नास्तिकपणा वाढविलासा होईल, अशी शंका वाचकांना येण्याचा संभव होता. त्याविषयी खुलासा करतांना विष्णुशास्त्री म्हणतात की, "ही केवळ भ्रांति होय. या लोकभ्रमांचा व धर्माचा बिलकुल संबंध नाही. उलट त्यांचा कांही अंशी धर्माशीं विरोधच आहे;" पण ज्योतिषावरील निबंधाचा समारोप करतांना, याच्याहि पुढे जाऊन, केप्लर, न्यूटन यांनी ज्याचें प्रणयन केलें त्या खऱ्या ज्योतिषशास्त्राच्या अध्ययनामुळे व मननामुळे मनुष्याच्या ठायीं आस्तिक्य-बुद्धि उत्पन्न होऊन जगत्कर्त्या परमेश्वराच्या ठायीं भक्ति वृद्धिंगत होते, हा विचार त्यांनी मांडला आहे.
विज्ञानपूत दृष्टि
विज्ञानाच्या प्रगतीमुळे, सृष्टिज्ञानामुळे परमेश्वरावरील भक्ति, प्रीति व श्रद्धा दृढ होते हा विचार पूर्णपणे इहवादी आहे. हॅनस कोहन या पंडिताने 'आयडिया ऑफ नॅशनॅलिझम' या आपल्या ग्रंथांत युरोपांतील धर्मक्रांतीचा विचार करतांना हाच मुद्दा मांडला आहे. न्यूटनने विश्व नियमबद्ध आहे हे सिद्ध केल्यामुळे लोकांना निसर्ग व परमेश्वर यांविषयी भीति न वाटतां भक्ति वाटू लागली. परमेश्वर हा अनियंत्रित सुलतान नाही, तर नियमांनी, कायद्यांनी बद्ध असा शास्ता आहे, आणि हें विश्वहि त्याने नियमबद्ध करून ठेविलें आहे, हें पाहून लोकांना आनंद झाला व त्यांची परमेश्वराविषयीची भक्ति व आदर द्विगुणित झाला, असें कोहनने म्हटले आहे. विष्णुशास्त्री यांनी हेंच प्रतिपादन केलें आहे. ते म्हणतात, "परमेश्वराच्या ठायी प्रीति व भक्ति या दोन्ही वृत्ति, सृष्टीचें लेशमात्रहि अवलोकन लक्षपूर्वक केलें असतां, सुज्ञ मनुष्यांच्या मनांत उत्पन्न होणाऱ्या आहेत; आणि धार्मिकपणाचें मूळ जी आस्तिक्य-बुद्धि ती प्रस्तुत शास्त्राने मनुष्याच्या मनांत दृढ होणार आहे." यावरून भुतेंखेंतें, शकुन-अपशकुन यांच्यावरच काय, परंतु परमेश्वरावरहि अंधश्रद्धा असू नये, असें विष्णुशास्त्री यांचें मत होतें हे दिसून येईल. आस्तिक्य-बुद्धीला सुद्धा, त्यांच्या मतें, केप्लर, गॅलिलिओ, न्यूटन यांचा आधार हवा. ही विचारसरणी अगदी अद्ययावत व विज्ञानपूत अशीच आहे.
