७४ । केसरीची त्रिमूर्ति
आणि रात्री चंद्राचा ग्रास होऊं लागलेला पाहतांच, याच्या अंगी देवी सामर्थ्य आहे. अशी त्यांची खात्री झाली व अत्यंत भयभीत होऊन ते त्याला शरण आले!
मानसिक क्रांति
इंग्रजी विद्या हें वज्र आहे व तें आपण हस्तगत केलें पाहिजे, असें विष्णुशास्त्री कां म्हणत असत, तें यावरून ध्यानांत येईल. इंग्रजांची भौतिक विद्या व तिच्यापासून त्यांना प्राप्त झालेल्या वीज, वाफ इत्यादि शक्ति यांमुळे हिंदी जनता दिपून गेली होती; व ते आदिवासीजन कोलंबसाला जसे शरण गेले तशी ही जनता इंग्रजांना शरण गेली होती. तेव्हा त्या जनतेला या भ्रामक श्रद्धेपासून मुक्त करण्यासाठी, लोकांत मानसिक क्रांति घडविणें अवश्य आहे, हे त्यांनी जाणलें होतें आणि म्हणूनच ज्ञानाची, इंग्रजी विद्येची उपासना ते त्यांना सांगत होते. युरोपांतील देशांची अर्वाचीन काळांत जी प्रगति झाली ती सृष्टिज्ञानामुळे झाली याविषयी त्यांना शंका नव्हती. यामुळेच लोकभ्रमांवरील निबंधांत सारखी केप्लर, गॅलिलिओ, बेकन, न्यूटन, यांची उदाहरणें त्यांनी दिली आहेत व त्यांचा मोठा गौरव केला आहे. ते म्हणतात, सूर्याची स्थिरता, पृथ्वीचें भ्रमण, तिची अंतराळांत निराधार स्थिति, पदार्थमात्राचें आकर्षण करण्याची तिच्या अंगची शक्ति इत्यादि ज्योतिषांतील प्रमेयें, त्यांचे सोपपत्तिक ज्ञान होऊन संपूर्ण सृष्टीचें नव्या ज्ञान-नेत्राने जेव्हा मनुष्य अवलोकन करूं लागतो तेव्हा त्याचा अधिकार काय सांगावा! त्याच्या ज्ञान-नेत्राचा टप्पा सृष्टीच्या सीमेपर्यंत जाऊन पोचतो असें म्हणावयास चिंता नाही! विष्णुशास्त्री यांना जी मानसिक क्रांति अभिप्रेत होती ती ही. लोकांच्या मनांतले सर्व भ्रम नष्ट व्हावे व वस्तूचें रूप स्वतः पाहून तिच्याविषयी निर्णय करण्याचे सामर्थ्य त्यांना प्राप्त व्हावे यासाठी त्यांचा हा सर्व खटाटोप होता.
विधवा - साध्वी
मनाचें हें सामर्थ्य हाच सर्व सामाजिक व धार्मिक क्रांतीचा पाया होय, त्यांनीच दिलेल्या एका उदाहरणावरून स्पष्ट होईल. आपल्याकडे विधवा स्त्रीचें दर्शन हा मोठा अपशकुन मानण्यांत येतो. त्याचा अत्यंत कडक शब्दांत निषेध करून ते म्हणतात, "असा अपशकुन मानणें हें विपद्ग्रस्त मानवी प्राण्याचा उपमर्द करणें आहे. हा प्रकार मुळीच केवढा मूर्खत्वाचा आहे. जी अत्यंत सदाचरणाने आपलें आयुष्य क्रमून आपल्या कुलास तर काय, पण सगळ्या मनुष्यजातीस भूषण आणीत आहे, त्या साध्वीचें दर्शन, पुरते तेरा दिवसहि जाऊं न देतां जो निर्लज्ज व विषयांध पुन्हा नवरा मुलगा होऊन उभाच, अशा पुरुषाने अशुभ मानावें हा केवढा उलटा न्याय!" हजारो वर्षे ज्या विधवा स्त्रीला धर्मशास्त्रकारांनी रूढींनी, लोकाचारांनी निद्य मानलें, अपशकुनी मानलें, करंटी, दळभद्री, असा जिचा उपहास केला तिला साध्वी म्हणण्याचें, मानवजातीला ती भूषण, असें म्हणण्याचे धैर्य, हें त्या सामर्थ्यांतूनच येते.
