डंकेल करार, गॅट, पेरिस्रोइका, विश्व व्यापार संघटन, संयुक्त राष्ट्रसंघ, इत्यादींचे विविध उपक्रम, प्रतिबंध, नियमावली, उपक्रम, प्रकल्पांमधून जागतिकीकरणास गती मिळाली. त्यांची विविध धोरणे, करार, जाहीरनामे यास कारणीभूत झाले. यातून व्यापार, राजनीती, उद्योग, संपर्क, शिक्षण, संस्कृतीचे जागतिक धोरण उदयास आले. त्याची परिणती व प्रचिती म्हणजे जागतिकीकरण होय. उदारीकरण, खासगीकरणातून निर्माण होणारी भांडवली व्यवस्थाही जागतिकीकरणाचा आधार होय. विशेषतः आर्थिक व तंत्रज्ञानविषयक विस्तार आणि विकासातून जागतिकीकरण उदयास आले. ते आज जीवनाच्या सर्वच क्षेत्रांवर आपला प्रभाव टाकत आहे, परिणाम करीत आहे.
उगम व परिभाषा
जेव्हापासून माणूस आपल्या स्थानिक जगापलीकडचा वेध घेऊ लागला, तेव्हापासून जागतिकीकरणाची प्रक्रिया सुरू झाली आहे. हे विश्वचि माझे घर’, ‘एक हृदय हो भारत जननी’, ‘विश्वनिडम', 'जय जगत’, ‘युनिव्हर्स', ‘सब दुनिया गोपाल की' या साच्यातून जागतिकीकरण संकल्पना उदयास आली; पण आज ज्या अर्थाने ‘जागतिकीकरण' शब्द वापरला जातो, त्यांचे दोन आधार आहेत - (अ) आर्थिक, (ब) तंत्रज्ञान.
(अ) आर्थिक
आर्थिक जागतिकीकरणात अनेक गोष्टींचा अंतर्भाव होतो. त्यात जगाच्या राजकोषीय धोरणात एकवाक्यता आणणे, सुसूत्रता निर्माण करणे व शिस्त आणणे अपेक्षित आहे. त्यानुसार जगात समाजवादी विचारसरणीची जी राष्ट्र होती; तेथील अर्थव्यवस्थेत सूट, तगाई, सवलतींचे जे धोरण कल्याणकारी राज्य म्हणून प्रचलित होते, त्यामुळे ते देश कायम आर्थिक तुटीत असत. जागतिक कर्जे भागविणे त्यांना शक्य नसायचे. त्यामुळे व्यापारविषयक आंतरराष्ट्रीय धोरणातून गुंतवणुकीचे पर्याय व सुविधांतून तूट भरून काढून आर्थिक समृद्धीच्या उपाययोजनांचे धोरण अंगीकारण्यात आले. त्यात करमाफी, परवाना पद्धत रद्द करणे, व्याजधोरण, पतपुरवठा, विदेशी गुंतवणूक, आदींबाबत जागतिक पातळीवर उदारतेचे धोरण स्वीकारण्यात आले. ते उदारीकरण म्हणून ओळखले जाते. त्यानंतर सार्वजनिक उद्योग, जे तोट्यात चालत, त्यासंबंधी निर्गुतवणुकीचे धोरण अवलंबून खासगी भांडवल व आंतरराष्ट्रीय कंपन्या, संस्थांच्या साहाय्यातून त्यांचे आर्थिक सबलीकरण म्हणजे व्यापारउद्योगाचे खासगीकरण होय.
