सोव्हिएट रशियांतील कुटुंबसंस्थेचा सविस्तर इतिहास देणें व त्या मागील तत्त्वांची चिकित्सा करणें हा या लेखाचा हेतु नाही. तो इतिहास व ती चिकित्सा अनुषंगाने आलेली आहे. इहवादी सोव्हिएट शासन या संस्थेकडे कोणत्या दृष्टीने पाहतें, तिच्याविषयी कायदे करतांना कोणतें धोरण अवलंबितें, तें आपणांस पहावयाचे होतें. आपल्याला असे आढळून आले की, या बावतीत त्या शासनाचा दृष्टीकोन मोठा समंजस, विवेकनिष्ठ व म्हणूनच अभिनंदनीय असा आहे. अंधसिद्धान्ताला बळी पडतां, पोथीतत्त्व बाजूला सारून केवळ समाजोत्कर्ष हाच निकष लावून त्याने कायदे केले व परिवर्तन घडवून आणली. हें इहवादित्त्वाच्या ब्रीदाला शोभेसेचे झालें.
सोव्हिएट रशियांतील शिक्षण संस्थेचा या लेखांत विचार करून तेथील शिक्षण हें इहवादी आहे की नाही तें ठरवायचें आहे. आज रशियांतील शिक्षण- पद्धतीचा सर्वत्र गौरव होत आहे. प्रा. रॉबर्ट उलिच् सारखे (हारवर्ड विद्यापीठ) अमेरिकन शिक्षणतज्ज्ञहि त्या पद्धतीचें यश निःसंकोचपणे मान्य करीत आहेत. रशियाने पहिला स्पुटनिक अंतराळांत सोडला त्याच्या आधी तेथील अध्यापन- पद्धतीची सर्वत्र चेष्टा होत असे. कम्युनिझम म्हणजे केंद्र-नियंत्रण, साचेबंद शिक्षण, नालायकी, अकार्यक्षमता आणि लोकशाही म्हणजे विकेंद्रीकरण, मुक्त शिक्षण, कार्यक्षमता असें समीकरणच लोकांनी ठरवून टाकलें होतें. त्याने पाश्चात्त्य जगाची मोठी हानि झाली असें प्रा. उलिच् म्हणतात (करंट हिस्टरी, जून १९६१). आता सोव्हिएट शिक्षणपद्धतीने फार मोठें यश मिळविले आहे यांत कोणाला शंका नाही. त्या यशाचें वर्णन करण्यास कोणत्याहि शिक्षणतज्ज्ञाची गरजहि नाही.
आज रशिया संरक्षण, लष्करी सामर्थ्य या दृष्टीने जगांत अतिशय बलाढ्य झाला आहे. त्या देशांत अनेक वंशांचे, धर्मांचे, राष्ट्रीयतेचे व संस्कृतींचे लोक असूनहि त्या सर्वांचा एकात्म समाज घडविण्यांत सोव्हिएट नेत्यांना अपूर्व यश आलें आहे. देशाचें औद्योगीकरण करून त्या क्षेत्रांत रशियन शासनाने अमेरिकेच्या खालोखाल स्वदेशाला स्थान मिळवून दिलें आहे. विज्ञानाच्या क्षेत्रांत त्याने किती प्रगति केली आहे तें त्याची अंतराळयानें रोज जाहीर करीत आहेत. असें निर्भेळ यश ज्या देशाने मिळविलें त्या देशाची शिक्षणपद्धति अत्यंत कार्यक्षम असलीच पाहिजे याविषयी कोणाला शंका घेतां येईल असे वाटत नाही. ती पद्धति सेक्युलर आहे की नाही याविषयी वाद होऊं शकेल. ती तशी आहे असें ठरलें, तर प्रश्नच नाही. पण नाही असें ठरलें, तर त्या रशियन शिक्षणपद्धतींत कांही न्यून आहे, असें ठरण्याऐवजी शिक्षण सेक्युलर असण्याला कांही महत्त्व नाही, असेंच उलट म्हणावें लागेल.
