दुसऱ्या एका प्रसंगाने तर हें फार स्पष्ट झालें. इंग्लंड हातांतून चाललें हें पाहून, पोपने स्पेनचा राजा फिलिप याला इंग्लंडवर स्वारी करण्यास आज्ञा केली. १५८८ सालीं एक प्रचंड आरमार- स्पॅनिश आरमाडा- इंग्लंडवर चालूनहि आलें. पण इंग्लिश नौसेनेने त्याची धूळधाण करून टाकली. लक्षणीय गोप्ट ही की, या वेळी इंग्लिश आरमाराचा सेनापति हॉवर्ड हा कॅथॉलिक होता. आरमारी आक्रमण आलें होतें तें कॅथॉलिक पक्षांचें होतें. पोपचा त्याला आशीर्वाद होता. तरीहि एका कॅथॉलिकाला सेनापति नेमण्यास इंग्लंडला भीति वाटली नाही. राष्ट्र ही इहवादीसत्ता पोपच्या धार्मिक सत्तेपेक्षा श्रेष्ठ होय, असा निर्णय इंग्रजांनी दिला, असा याचा अर्थ होय.
जेम्स पहिला हा एलिझाबेथप्रमाणे इंग्लिश चर्चचाच पुरस्कर्ता होता. त्यामुळे त्याच्या कारकीर्दीत पोपवादी कॅथॉलिकांनी सर्व पार्लमेंट सभागृह सुरुंगाने उडवून देण्याचा कट केला होता. पण तो उघडकीस आला व कटवाले फाशी गेले. यावरून असं दिसून येईल की, इंग्लंडमध्ये नव्या-जुन्या दोन्ही पक्षांमध्ये वैमनस्य असले तरी यादवीला उद्युक्त होण्याइतकी तीव्रता त्याला कधीच आली नाही. यांतच इंग्लिश लोकांची विवेकी वृत्ति दिसून येते. या वृत्तीमुळे त्यांनी स्वदेशांतील अंध धर्मसत्ता व अनियंत्रित राजसत्ताहि नष्ट केली आणि त्यामुळे व्यक्तिवाद, बुद्धिप्रामाण्य, प्रवृत्तिपरता, स्वतंत्र अवलोकन, संशोधन यांना अवसर मिळून त्या देशाची अतुल प्रगति झाली. या युगांतल्या इंग्लिशांच्या कर्तृत्वामागची महाप्रेरक शक्ति म्हणजे विख्यात शास्त्रज्ञ फ्रॅन्सिस बेकन ही होय, हें मागे सांगितलेच आहे.
शेक्सपियर हा महाकवि यात्रा समकालीनच होता. पुढे थोड्याच काळांत न्यूटन, मिल्टन हे क्षितिजावर दिसूं लागतात. दुसरा चार्लस (१६६०- १६८५) हा भ्रष्ट राजा होता. पण त्याने भौतिक शास्त्र संशोधन करणारी जगविख्यात रॉयल सोसायटी स्थापन केली व ग्रीनविचची वेधशाळा उभारली. तो स्वतः एक शास्त्रवेत्ता असून, त्याची स्वतःची प्रयोगशाळा व वस्तुसंग्रहहि होता. या सर्व इहवादी प्रेरणांमुळेच हार्वे, ख्रिस्तोफर रेन, फ्लॅमस्टीड, बॉइल, प्रीस्टले, कॅव्हेंडिश रॅले, ड्रेक, कॅप्टन कुक, लॉक यांसारखे थोर पुरुष इंग्लंडला लाभले व त्यांनीच त्या भूमीचा पुढला वैभवशाली इतिहास घडविला हैं सर्वमान्य आहे. 'एंडलेस क्वेस्ट' या ग्रंथांत युरोपच्या कर्तृत्वाचा इतिहास दिला आहे. त्यांत इंग्लिश शास्त्रज्ञ १२४ दिसतात, जर्मन ४७, फ्रेंच ३१ आणि मग कोठे ३, कोठे २, कोठे १ असे दृष्टीस पडतात. इतर कर्तृत्वाचा हिशेब असाच आहे.
एकोणिसावें शतक हे पश्चिम युरोपच्या इतिहासांत राष्ट्रसंघटनेचें शतक असें मानलें जातें. प्रामुख्याने इटली व जर्मनी हे दोन देश या शतकाच्या उत्तरार्धात राष्ट्र
