पान:इहवादी शासन.pdf/११३

पाश्चात्त्य देश । १०१

 

 वरीलपैकी जवळ जवळ प्रत्येक शास्त्रज्ञाला रोमच्या पीठाने तीर्थयात्रा, मुंडन यांसारख्या साध्या प्रायश्चित्तापासून देहान्त प्रायश्चित्तापर्यंत शिक्षा केल्या होत्या, हें ध्यानांत घेतां, अंध धर्माची सर्वकष सत्ता समाजाच्या प्रगतीला किती घातक असते व त्या प्रगतीसाठी इहवादाची, मुक्त प्रज्ञेची, बुद्धिस्वातंत्र्याची किती आवश्यकता असते हें कळून येईल.

मानवतावादाचा पुरस्कार

 मुक्त प्रज्ञा, स्वतंत्र संशोधन, स्वतंत्र निर्णयशक्ति हे प्रबोधनयुगाचें जें लक्षण त्याचा येथवर विचार केला. आता मानवता (ह्युमॅनिझम), मानवधर्म हें जे दुसरें लक्षण त्याचा विचार करूं. सहिष्णुता, उदारमतवाद, सामाजिक न्याय, समता, प्रवृत्तिपरता, आशावाद इत्यादि प्रबोधन- युगाचीं लक्षणें इतिहासवेत्त्यांनी दिली आहेत. त्या सर्वांचा समावेश मानवता या लक्षणांत कांही पंडितांनी केला आहे. त्याच व्यापक अर्थाने येथे तो शब्द घेतला आहे. पेट्रॉर्क, इरॅसमस्, थॉमस मूर व कॉलेट हे प्रबोधन- युगांतले प्रसिद्ध मानवतावादी पुरुष. त्यांतील पेट्रॉक हा चौदाव्या शतकांतला असून राहिलेले तिघे पंधराव्या शतकाच्या उत्तरार्धातले आहेत.
 हे तिघे समकालीन असून एकमेकांचे परममित्र होते. त्यांतील इरॅसमस् हा मूळ डच होता. पण मूर व कॉलेट या आपल्या इंग्लिश मित्रांच्या सहवासासाठी तो इंग्लंडमध्ये इतक्या वेळा येई की, तो जवळ जवळ इंग्लिशच झाला होता. प्रबोधन- युगांतील अग्रगण्य पुरुषांत इरॅसमसची गणना होते. याला सर्व युरोपने गुरु मानलें होतें. रोमन सम्राट्, देशोदेशींचे राजे, सरदार, पंडित, धर्मगुरु आणि पोपहि याला मान देत. ते याच्या सहवासाचे भुकेले असत. त्याने अनेक ग्रंथ लिहिले. त्यांत त्याने रुढ धर्मावर तीव्र शब्दांत अत्यंत उपरोधिक टीका केली आहे. त्या वेळचा धर्म कर्मकांडप्रधान होता. धर्मगुरु शब्दांचा चोथा चघळीत व भावार्थाची उपेक्षा करीत. त्यांचें पांडित्य शुष्क होतें. रोमचें धर्मपीठ अत्यंत असहिष्णु होतें, धर्मभ्रष्ट होतें, धर्माचार्य दुष्ट होते, क्रूर होते. इरॅसमनने या सर्व दुर्लक्षणांवर नुसता भडिमार केला आहे. तो म्हणतो, हे धर्मवेत्ते कुजलेले आहेत, त्यांची वाणी अभद्र आहे, त्यांचें वर्तन असभ्य आहे व खऱ्या विद्येची त्यांना ओळख नाही. 'इन् प्रेज ऑफ् फॉली' हा त्याचा ग्रंथ अत्यंत लोकप्रिय झाला होता. बहुतेक सर्व लोक त्या काळी निरक्षर असूनहि त्याच्या हयातीतच या ग्रंथाच्या सत्तावीस मोठ्या आवृत्त्या वृ निघाल्या आणि आश्चर्य असे की, पोपनेहि त्याचें स्वागत केलें. नवा मनू आल्याचें हें फार मोठें लक्षण आहे.

सहिष्णुतेची गरज

 युरोपांतल्या उदारमतवादाचा इरॅसमस् हा संस्थापक मानला जातो. मानवतावाद तो हाच. सहिष्णुता हें त्याचे पहिले लक्षण. आपल्याहून इतर धर्मांचं तत्त्वज्ञान,