पोपच्या हाती आल्या. त्या दोन्ही सत्ता हातीं घेऊन पोपने तेराव्या शतकापर्यंत पश्चिम युरोपच्या सर्व जीवनावर कसें प्रभुत्व गाजविलें तें येथवर आपण पाहिलें.
या धर्मसत्तेमुळेच युरोप जवळ जवळ हजार वर्षे तमोयुगांत पिचत पडला होता. शास्त्र, विद्या, कला, राजनीति कोणत्याच क्षेत्रांत या काळांत त्या भूमींत कर्ते पुरुष उदयास आले नाहीत. येणें शक्यच नव्हते. इहवाद नाही, सामाजिक जीवन नाही, ऐहिक वैभवाच्या आकांक्षा नाहीत तेथे मानवी कर्तृत्वाची जोपासना होऊंच शकत नाही. ख्रिस्ती धर्माने व त्यांतील ग्रंथप्रामाण्य, निवृत्ति, परलोकनिष्ठा या तत्त्वांनी या आकांक्षा नष्ट करून टाकल्या होत्या. अंध धर्माचें हें वर्चस्व तेराव्या शतकांत नष्ट होऊं लागलें तेव्हाच मानवी प्रज्ञा पुन्हा फुलूं लागली. (ए हिस्टरी ऑफ् युरोप- एच्. ए. एल्. फिशर, प्रकरण २ ते ५ व ९).
पोपच्या ख्रिश्चन धर्मसत्तेने चौथ्या- पांचव्या शतकांत निर्माण केलेलें तमोयुग बाराव्या शतकाच्या अखेरीपर्यंत पश्चिम युरोपांत तसेंच अखंड चालू होतें. कारण तोंपर्यंत रोमच्या धर्मपीठाच्या सत्तेला आव्हान देईल अशी दुसरी शक्ति निर्माण झाली नव्हती. तेराव्या शतकाच्या आरंभीं अशी एक दुसरी समर्थ शक्ति निर्माण झाली व पुढील एक-दोन शतकांत तिने पोपच्या अंध, प्रतिगामी, धर्मसत्तेचा पायाच निखळून टाकला. ती शक्ति म्हणजे राष्ट्रभावना ही होय. तिच्या उदयापर्यंत पश्चिम युरोप हा एक प्रदेश मानला जात असे आणि त्याच्यावर पोपचें धार्मिक व पवित्र रोमन सम्राटाचें राजकीय साम्राज्य आहे, असे मानले जात असें.
यांपैकी पोपचें साम्राज्य ही वस्तुस्थिति होती. जर्मन राजांचें रोमन साम्राज्य हें तितकें खरें नव्हतें; तरी तत्त्वतः पश्चिम युरोपच्या जनतेने तें मान्य केलें होतें.
पण अकराव्या-बाराव्या शतकांत फ्रेंच, जर्मन, इटालियन, इंग्लिश या भाषा प्रौढ रूपाला आल्या आणि त्यामुळे ते देश म्हणजे भिन्न राष्ट्रें आहेत, अशी भावना निर्माण होऊन तेथील लोकांना आपल्या स्वतंत्र अस्मितेची जाणीव होऊ लागली. ती होतांच आपल्या राष्ट्राबाहेरचा जो पोप त्याची आपल्या देशावर सत्ता असावी, सर्वंकष सत्ता असावी, हा विचार इंग्लिश, फ्रेंच या लोकांना दुःसह होऊं लागला. मागल्या लेखांत सांगितल्याप्रमाणे पोपच्या धर्मसत्तेला मुख्य आधार म्हणजे वरील देशांतील लोकांच्या मनांत असलेली त्याच्यावरील अंधश्रद्धा हा होता. आता लोकांच्या मनांतील ती श्रद्धा डळमळतांच पोपच्या सत्तेला हादरा बसूं लागला.
