विभूतितत्त्व हें केवळ अंगीकृत कार्याच्या यशः सिद्धीवरच अवलंबून नसतें. निदान हैं तरी खरें कीं, चारित्र्याची यशः सिद्धि हीच खरी सिद्धि, अंगी- कृत कार्य साधो वा न साधो, केवळ कार्याची सिद्धि ही खरी सिद्धि नव्हे. भारत व रामायण यांतील नायकांचा विजय झाला आहे खरा; पण ग्रीक आद्य कवि होमर याच्या इलियड नामक महाकाव्यांतील खरा नायक हेक्टर हाच असून तो युद्धांत पडला व मारला गेला; किंबहुना त्याच्या शत्रूनें प्रेतास आपल्या रथाला बांधून फरफटत फिरविलें व त्याची दुर्दशा केली. तथापि, ईलियडला हेक्टरचा पोवाडा म्हटले तरी त्यांत फारशी चूक होणार नाहीं.
पोवाड्यासंबंधानें दुसरीहि एक गोष्ट ध्यानांत ठेवण्यासारखी आहे; ती ही क़ों, त्यांतील नायक यशस्वी झालेला असलाच पाहिजे हा निर्बंध जसा नाहीं, तसेंच तो तत्कालीन सनदशीर रीतीनें भांडणाराच असला पाहिजे असेंहि नाहीं. सनदशीर व बिनसनदशीर हा भेद वास्तविक फार महत्त्वाचा आहे; व कोणत्याहि विनसनदशीरवाल्यास त्याचे उदाहरण राजसंस्थेच्या यद्यतत्त्वास विघातक व सद्यस्तापदायक असल्यामुळे - शिक्षा होणें व त्याच्या कृत्यास राजशक्तीनें आळा घालण्याचा प्रयत्न होणें हें योग्यच आहे; आणि ज्या वेळच्या त्या वेळीं व्हावयाचें तसें होतच असतें. पण कालांतरानें सनदशीर व बिनसनदशीर हा सूक्ष्म औपचारिक भेद विसरला जाऊन ज्या त्या कर्त्या पुरुषांच्या अंगच्या अलौकिक गुणांची तेवढी आठवण जनतेस राहते. कायदेशीर व बेकायदेशीर हे मानवी कृत्याचे गुणधर्म अनित्य व अशाश्वत आहेत. पण त्या कृत्यांमधील शौर्य- धैर्यादि उच्च मानवी गुण हैं. मात्र नित्य व शाश्वत असल्यामुळे कालांतरानें तेच टिकतात. इंग्रजी. बायांत राजे. लोकांप्रमाणें राजबहिष्कृत दरोडेखोरांचेहि पोवाडे झाले आहेत; यावरून ही गोष्ट उघड सिद्ध होते. रॉबिनहूड हा इंग्रजी भाषेतील पोवाड्यांचा एक अत्यंत लोकप्रिय नायक आहे; पण तो फांशीची शिक्षा झालेला दरोडेखोर होता ! त्याच्या अंगीं माणुसकीचे उंची गुण सर्व कांहीं होते. सुष्टांचा कैवारी, दुष्टांचा शत्रु, न्यायी, शूर, उदार, प्रणयी- अशा गुणांनी युक्त असलेल्या रॉबिनहूडचें व त्याच्या वेळच्या अधि काऱ्यांचे भांडण होतें; तो त्यांच्या हातीं लागता तर त्यांनी त्यास फांसा-
