________________
प्रो. कोसंवी आणि भगवद्गीता । ४१
रॉय यांनी या दिशेने जी थोडीफार वाटचाल केलेली होती त्यापेक्षा कोसंवींचे विवेचन कितीतरी प्रमाणात पुढे गेलेले आहे. मार्क्सवादी पद्धतीने भारतेतिहासाचा अभ्यास करणान्या संशोधकांत कोसंबींचे स्थान हे सर्वांच्या अग्रभागी गृहीत धरावे लागेल. प्राचीन भारतातील देवतांचा इतिहास, मातृसत्ता व गण आणि त्यांचे आजच्या जीवनात शिल्लक राहिलेले अवशेष हाही कोसंबीचा आवडीचा अभ्यास विषय होता. ऐतिहासिक दृष्टिकोणातून प्राचीन भारत या त्यांच्या ग्रंथात या दिशेने त्यांनी केलेले संशोधन विस्ताराने आलेले आहे. त्यांच्या पाच निबंधांचा एक संग्रह Myth and Reality या नावाने प्रकाशित झालेला आहे. पण वर उल्लखिलेले तीन ग्रंथ मिळून कोसंवींच्या लिखाणाचा फार मोठा भाग ग्रंथगत झाला आहे, असे म्हटले पाहिजे.
कोसंबी हे कठोर मार्क्सवादी होते. या घटनेमुळे त्यांची उपेक्षा फार मोठ्या प्रमाणात झाली. रशिया व अमेरिकेत त्यांच्या संशोधनाचा आदर करण्यात आला. या संशोधनाचा परिचय व्हावा म्हणून वरील दोन्ही देशांनी कोसंबींना आपले संशोधन मांडण्यासाठी आमंत्रण दिले. पण त्या मानाने भारतात या महान पंडिताच्या गाढ व्यासंगाची बूज राखली गेली नाही. आपण मार्क्सवादी आहोत ही गोष्ट कोसंबींनी कधी लपविलेली नाही; पण मार्क्सवादी असणाऱ्यांनाही मार्क्सचे अपूर्ण ऐतिहासिक ज्ञान नव्या संशोधनाच्या प्रकाशात सुधारून घ्यावे लागते हे सांगण्याचा संकोच कोसंवींना कधी वाटला नाही. मार्क्सने भारताविषयी जे लिहिले आहे ते जसेच्या तसे स्वीकारता येणे शक्य नाही; भारतीय समाजाला फारसा ज्ञात इतिहासच नाही हे मार्क्सचे मत किंवा प्राचीन भारतातील ग्रामीण गट स्वावलंबी असल्यामुळे त्यांच्यात फारसे दळणवळणच नव्हते, हे त्याचे मत कोसंवींनी अस्वीकारार्ह ठरविले आहे. एकूण मानवजातीच्या इतिहासाच्या संदर्भात ती व्यापक विधाने मार्क्स करतो त्या व्यापक विधानांना एकेका राष्ट्राच्या व संस्कृतीच्या इतिहासात थोडे फार सुधारून घ्यावे लागते, हे कोसंबींनाही मान्य होते. अर्धवट ज्ञानाच्या व अपुऱ्या माहितीच्या जोरावर मार्क्सवादाच्या चौकटीत ज्यांनी भारतीय इतिहास कोंबण्याचा प्रयत्न केला, त्यांची कशी कठोर परीक्षा कोसंबींनी केलेली आहे हे पाहायचे असेल तर त्यांनी कॉ. डांगे यांच्या पुस्तकाचे १९४९ साली भांडारकर प्राच्यविद्या संशोधन मंदिराच्या नियतकालिकात कोसंबींनी केलेले परखड परीक्षण अवश्य नजरेखालन घालावे. पण तरीही कोसंबी मार्क्सवादी होते. मार्क्सवादाविषयी यांच्या मनात असणारा आग्रह अनेकदा त्यांना पुराव्याच्या चौकटीबाहेर घेऊन जात असे. धर्मानंदांचे पुत्र म्हणून बालवयातच वौद्ध तत्त्वज्ञानाचे त्यांच्यावर संस्कार झालेले होते. त्यामुळे आदि बौद्ध धर्माविषयी कोसंबींच्या मनातील सहानुभूती
अ...३
