श्रीमंत राष्ट्रे रोगराईचा खराखुरा धोका संभवतो तेथेच आक्षेप घेतात, बंदी घालतात असे नव्हे. त्यांना जी आयात अडचणीची वाटते तेथे असा रोगराईचा खोटा बागुलबुवा ते उभा करतात. द्राक्षे, आंबे, विशेषतः हापूससारखे आंबे यांत रोगराईचा धोका तो काय असणार? पण, या मालांचे पेटारेच्या पेटारे परत आले आहेत किंवा नष्ट केले गेले आहेत. त्यामुळे दुसरा एक दीर्घकालीन परिणाम होतो. अमक्या देशातील माल आरोग्याच्या दृष्टीने सुरक्षित नसल्याने नष्ट करण्यात आला अशा बातम्या वर्तमानपत्रांत झळकल्या किंवा अशा अफवा जरी पसरल्या, तरी त्या देशांतील चोखंदळ ग्राहक बदनाम देशातील कोणताही माल घ्यायलाच तयार होत नाहीत. काही काळानंतर वादावादी होऊन बंदी उठली तरी पुन्हा बाजारपेठ काही हाती येत नाही. कारण, तेथील ग्राहकच स्वेच्छेने वृथा बदनाम देशातील मालाचा बहिष्कार करतात.
मुंबईतील या परिसंवादाच्या अध्यक्षमहाराजांनी समारोप केला, युग खुलेपणाचे आले आहे हे नि:संशय. यापुढे आता कोणी म्हटले तरी घड्याळाचे काटे आणि दिनदर्शिकेची पाने उलटी फिरविता येणार नाहीत; स्पर्धेला सामोरे जावेच लागेल. पण, भारताने पावले बेताबेताने, पूर्ण सावधानी घेऊन टाकली पाहिजेत.
म्हणजे नेमके काय करायला पाहिजे? या प्रश्नाचा गुंता मनातल्या मनात सोडवीत मी निघालो. तयार कपड्यांची निर्यात करणाऱ्या कारखानदाराने त्याच्या कचेरीत येण्याचा आग्रह केला, त्याच्याबरोबर गेलो. वाटेत त्या कारखानदारमित्राने परिसंवादाचा सूर चालूच ठेवला, फळे आणि भाजीपाला सोडून द्या हो! आमच्या तयार कपड्याचे पेटारेच्या पेटारे, आरोग्यास विघातक म्हणून परत येतात. आता सांगा, कशी काय स्पर्धा करायची या बदमाश श्रीमंत राष्ट्रांबरोबर?
कारखानदाराच्या कार्यालयात पोहोचलो. साहेबांचा कारभार मोठा. टेबलाभोवतीचे अनेक फोन घणघणू लागले. साहेब फक्त महत्त्वाचे फोन घेत; बाकीचे फोन त्यांचे सचिव, निजी सचिव, अव्वर सचिव वगैरे मंडळी घेत होती. साहेब स्वतः एका दूर देशातील ग्राहकाशी बोलत होते. काही कागदपत्रे पाठविण्यासाठी तिकडून फॅक्स् टोन मागितला गेला असावा. विजेचा पुरवठा खंडित होता; एरव्हीही अनेक वेळा असतो, त्या दिवशी म.रा.वि.मं.च्या संपामुळे खंडित असावा. वीज परत केव्हा येईल याची काहीच शाश्वती नव्हती. साहेबांनी मोठ्या विनम्रपणे परदेशी ग्राहकाला सांगितले, छे, छे! आपल्याला त्रास कशाला? आपण कागद 'फॅक्स्' मशीनमध्ये ठेवा, मी इकडे 'पुल' करून घेतो.
मला आश्चर्य वाटले. ग्राहकाच्या खर्चाने फॅक्स् येत असताना 'पुल' करून
