नये इतका कडवा स्वतंत्रतेचा विरोध बंदवाल्यांच्या मनात होता. हा रोष समजण्यासारखा आहे. पाण्यात उतरल्याखेरीज पोहायला शिकता येत नाही तसे स्पर्धेसाठी उतरल्याखेरीज स्पर्धेत टिकण्याचे सामर्थ्य येणार नाही हे सारे मानले तरी नवशिक्याच्या नाकातोंडात पाणी जाऊ लागले आणि जीव घाबरा होऊ लागला की तो उरलेल्या ताकदीनिशी जीव बचावण्याची धडपड करणार, आरडाओरड करणार, वाचवायला कोणी आलेच तर त्याच्याच गळ्याला मिठी मारून आपल्याबरोबर त्यालाही ओढायचा प्रयत्न करणार हे सारे समजण्यासारखे आहे. पुढच्या निवडणुकीच्या पलिकडे ज्यांची दृष्टी जात नाही त्या पुढारी मंडळींना तर 'शेतकरी आणि कामगार यांची दुर्दशा' म्हणजे मोठी लॉटरी लागल्यासारखे झाले आहे. शोषितांच्या आक्रोशाचा लाभ उठवून आपण एक निवडणूक जिंकली की मग पुढचे पुढे बघता येईल अशा धुंदीत साध्यसाधनविवेकाचा आक्रोश करणारे गांधीवादी, साध्यसाधनविवेकाचा पुरस्कार करणारे डावे आणि या साऱ्या भाऊगर्दीत साधते काय याचाच शोध घेणारे 'गवसे' सारे एकत्र झाले आहेत.
समाजवादी नियोजनपद्धती रशियात कोसळली, एका महासत्तेचा अंत झाला. तेथील जनसामान्यांच्याच काय, सत्ताधुरंधरांच्या वेदनांना काही पार नव्हता. एके काळी लष्करात आधिपत्य गाजवलेले सेनानी आपले जुने गणवेश ठाकठिक करीत बाजारात उभे राहिले, पौंडभर पाव मिळावा म्हणून रांगा लागल्या. एकदा तर सारे सरकारच उलथवले गेले; पण नवीन सरकारनेही खुल्या व्यापार व्यवस्थेला पर्याय नसल्याचा निर्वाळा दिला. त्यानंतर रशियन जनता निश्चय करून उठली. महासत्तेचे स्थान गेलेले, साम्राज्याचे तुकडे-तुकडे झालेले, रूबल सतत घसरत आलेला, उत्पादन थंडावलेले बेकारी माजलेली अशाही परिस्थितीत रशियन जनतेने शुद्धबुद्ध सोडली नाही, औषधालाच आजार म्हटले नाही, सात दशके ज्यांचा अभिमान उराशी बाळगला त्यांचे पुतळे खाली खेचले आणि नव्या मार्गाने वाटचाल करण्याचा निश्चय केला.
रशियन जनतेने हा ऐतिहासिक निर्णय केला नसता तर आज रशियाचे जे काही, निदान दुय्यम स्थान राहिले आहे तेही टिकले नसते आणि पावाच्या तुकड्यासाठी रांगा चालूच राहिल्या असत्या.
चीनमधील साम्यवादी नेत्यांनी समाजवादाच्या उन्मादात लक्षावधींचे शिरकाण केले; पण त्यातील वैयर्थ्य लक्षात आल्यावर समाजवादी अनुशासन आणि तैवान, सिंगापूर व इतर परदेशात नाव कमावलेल्या चीनी नागरिकांची कार्यकुशलता
