विश्वास सक्तीचा विषय आहे. या क्षेत्रात नापास झाले, की बाकींच्या कसोट्यांना उत्कृष्टपणे उतरूनही काही फायदा नाही. इथे नापास तो नापास.
मी वर्णधर्म मानत नाही आणि आश्रम धर्मही नाही. चारचौघांप्रमाणे शिकायच्या काळात शिकलो म्हणजे ब्रह्मचर्याश्रमी होतो असे नाही. आज संसारातील आणि सार्वजनिक जबाबदारीतील कामे टाकून वानप्रस्थी झालो आहे असेही नाही आणि हातात दंड घेऊन, भगवी वस्त्रे परिधान करून संन्यासी होण्याचा माझा आजतरी विचार नाही. आयुष्याची इतकी रोखठोक आणि सुबक कालविभागणी करता येते हे मला मान्य नाही. अशी विभागणी करायची झालीच तर ती ज्याने त्याने स्वतःसाठी केली पाहिजे, कुणा ढुढ्ढाचार्याने सांगितले म्हणून ठरावीक काळानंतर आश्रम बदलायचा ही कल्पना मला हास्यास्पद वाटते.
वर्णधर्म अशीच अडचण उपस्थित करतो. रूढीनुसार जन्माच्या अपघाताने वर्ण, जात ठरवण्याची अमानुष पद्धत बाजूस राहू द्या; पण अगदी गुण आणि कर्म किंवा जन्म, शिक्षण आणि परिस्थिती यामुळे कोणाही एका माणसाकडे जन्मभर ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य, शूद्र यांपैकी एकाच तऱ्हेची जीवनशैली मूत्यूपर्यंत राहावी ही कल्पनाच मला निव्वळ अडाणीपणाची वाटते.
विविधता म्हणजे जीवन
मी आश्रम बदलले नाहीत; पण वर्ण बदलले आहेत. मी शिकलो आहे, शिकवले आहे म्हणजे ब्राह्मणवर्णी राहिलो आहे. मी नोकरी केली आहे, त्यातील काही क्षत्रियधर्माची म्हणता येईल, काही वैश्य धर्माची. गेल्या तपावर मी कुणबी बनून शूद्र वर्णाचा स्वीकार केला आहे आणि औपचारिक ब्राह्मणवर्गात जेवढी विद्या मिळाली नाही तेवढी विद्या या शूद्र वर्णाच्या कालखंडात मला मिळाली.
आयुष्य विविधतेने नटलेले आहे. त्याचा सर्वांगाने आणि सर्वपरीने अनुभव घ्यावा यात आयुष्याचे सार्थक आहे. यापेक्षा मनुष्यप्राणी अधिक काही दुनिया समजण्यासाठी करू शकत नाही याची मला खात्री पटली आहे. आयुष्य लाभले तर याहीपलीकडच्या काही वर्णाचा अनुभव घेण्याची माझी इच्छा आहे. एका जन्मात एकच वर्ण हे मी कधीच मानणार नाही, मग त्या कारणाने हिंदुत्वाच्या कसोटीला मी नापास झालो तरी चालेल. या कारणाने कोणी म्हटले की मी हिंदू नाही तर मी म्हणेन, "मी हिंदू नाही आणि त्याचा मला अभिमान आहे!"
(११ मार्च १९९३)
■ ■
