यांनी दिली आहेत.
इतिहासाने मारले, दुष्टचारित्र्याने बुडवले
आज साम्यवादाचा पाडाव झाला आहे. पण तरीही गेल्या शतकाभरात जगाला समाजवादाच्या पंजाखाली आणण्यासाठी जे भीमपराक्रम घडले. त्यात माओची कर्तबगारी सर्वश्रेष्ठ आहे. नव्या इतिहासात खलनायक म्हणून त्याचे नाव उरणार आहे. राम म्हणून नव्हे, तर रावणाचा अवतार म्हणून त्याचे स्थान इतिहासात राहणार हे उघड आहे; पण दैवदुर्विलासाने पाडाव केला, तरी वैयक्तिक जीवनाच्या स्वच्छतेने ज्यांचे जीवन सर्वकाळ देदीप्यमानच राहील असे महात्मे असतात. येशू ख्रिस्त, राणा प्रताप, सुभाषचंद्र बोस अशा माणसांच्या आयुष्यात शेवटपर्यंत अपयशाचे पहाडच कोसळले; तरी ते अपयशदेखील उज्ज्वल भूषणे व्हावीत अशी यांची चरित्रे आहेत. माओच्या विचारांचा पाडाव इतिहासाने केला. व्यक्ती म्हणून नाव टिकून राहवे असे त्यांच्याकडे काही नव्हतेच. असल्या माणसाला अध्यक्ष माओ आमचा अध्यक्ष म्हणून उत्साहाने गौरवणाऱ्यां भारतीय शिष्यांवर मात्र मोठी कठिण वेळ येवून ठेपली आहे.
थोरांची मुबलकता
पराक्रमी पुरुष्यांच्या आयुष्यातील गुलाबी प्रकरणाविषयी सर्वसाधारणपणे फारशी चर्चा होत नाही झाली तर थोड्याफार कौतुकाच्या स्वरात होते. पहिल्या बाजीरावाच्या चारित्रात मत्सानी भूषणच मानली जाते. मार्क्सचे चोरटे प्रेमप्रकरण, त्याची अनौरस मुलगी, फ्रान्सचे आजचे अध्यक्ष मितेरॉं यांचीही अनौरस कन्या या प्रकरणाबद्दल कोणी अनुदारता दाखवत नाही; पण कोणत्याही राजसत्ताधाऱ्यांने आपल्या सत्तेचा फायदा घेऊन कामुकतेला स्वछंद वाव द्यावा आणि त्यांच्या चारित्रातील या कमजोरीमुळे देशाचे तुकडे पडावेत, नुकसान व्हावे असे घडले तर मग अशा थोर व्यक्तिंच्या खासगी जीवानावरील अवरण टराटरा फाडून देशाच्या घात होण्यास त्यांच्या चारित्र्यातील कोणते दोष कसे कारणीभूत ठरले ते दाखवणे प्रामाणिक इतिहासकारांचे कर्तव्य ठरते.
डॉ. ली यांनी एक महत्त्वाची कामगिरी बजावली आहे. हे पुस्तक त्यांनी चीनमधून बाहेर पडल्यानंतर लगेचच प्रसिद्ध केले असते तर, त्यांना एका खलनायकाला उघडे पाडण्याचे नव्हे तर इतिहासाची दिशा बदलण्याचे श्रेय मिळाले असते. डॉ. ली काही मोठे धीरोदत्त नायक आहेत असे नाही; पण त्यांनी दिलेल्या तपशीलाच्या माहितीबद्दल शंका बाळगण्याचे काही कारण दिसत नाही.
दुसऱ्या महायुद्ध काळातील चर्चिल, रूझवेल्ट, स्टॅलिन, माओ या चार
