या अमेरिकन हिप्पी मुलीसारखीच भारतीय कारखानदारांची अवस्था. घरातल्या घरात बापासमोर 'इतके स्वातंत्र्य नको' म्हणण्यात फारसे शरमण्याची गरज नाही; पण साऱ्या जगापुढे उघड उघड कारखानदारांनी आपली अडचण मांडावी कशी? त्यांच्या सर्व प्रवक्त्या संघांनी, महासंघांनी खुलेपणाचे जाहीर स्वागत केले आहे. त्यांनी आपले शब्द गिळावे कसे? कोणत्या तोंडाने सांगावे, की "आपण खुल्या व्यवस्थेत टिकून राहण्याच्या पात्रतेचे कारखानदार नाही! नेहरू धाटणीच्या लायसेंस परमीट राज्यात, सरकारी मायेच्या उबेत खेळणारी आम्ही मांजरीची प्रत्यक्षात वाघाच्या सामोरी जाण्याचे आमचे सामर्थ्य नाही," असे शब्द तोंडातून फुटावे कसे? हे कबूल करावे कसे? आणि कोणत्या तोंडाने?
बॉम्बे क्लब आणि प्लॅन
यासाठी 'बॉम्बे क्लब'ची स्थापना झाली. नामाभिधानाची निवड मोठी हुशारीची आहे. 'बॉम्बे क्लब' म्हटले, की साहजिकच आठवण होते ती 'बॉम्बे प्लॅन' ची. १९४४ सालच्या जानेवारी महिन्यात. स्वातंत्र्य मिळवण्याआधी ४४ महिने. मुंबईतील आठ मोठ्या कारखानदारांनी एकत्र येऊन भारताच्या आर्थिक विकासाची योजना सादर केली होती. १५ वर्षांत केवळ १०,००० कोटी रुपये खर्चुन दरडोई राष्ट्रीय उत्पन्न दुप्पट करण्याची, शेतीचे उत्पन्न १३० टक्क्यांनी वाढवण्याची, कारखानदारी उत्पादन ५ पट करण्याची, ही मोठी महत्त्वाकांक्षी योजना होती. त्यानंतर 'बॉम्बे प्लॅन'मध्ये गृहीत धरलेल्या एकूण खर्चाच्या शेकडो पट खर्च झाला तरी योजनेत ठरवलेली उद्दिष्टे अजून पुरी साध्य झालेली नाहीत. नियोजन कालखंड सुरू होण्याआधी कारखानदारांची भूमिका मांडण्याचे काम 'बॉम्बे क्लब' करणार आहे.
'बॉम्बे क्लब' की 'राय क्लब'
'बॉम्बे क्लब'ची मांडणी मोठी धूर्तपणाची आहे. त्या मांडणीवरून आठवण होते, ती 'बॉम्बे प्लॅन'पेक्षा एका कादंबरीची. सुप्रसिद्ध मराठी कादंबरीकार नाथमाधव यांची 'राय क्लब अर्थात सोनेरी टोळी' नावाची मोठी गाजलेली कादंबरी आहे. तिच्यात चार तरुण वेगवेगळ्या युक्त्या, क्लृप्त्या करून भल्याभल्यांना हातोहात बनवतात. 'बॉम्बे क्लब', 'राय क्लब' प्रमाणेच हिकमती लढवत आहे. राय क्लब अथवा सोनेरी टोळीतील मंडळी फक्त लोभी दुष्ट खलजनांना लुटीत. 'बॉम्बे क्लब' गरीब कष्टकरी जनतेला लुटायला निघाला आहे, एवढाच काय तो फरक!
