आहे हे तपासण्यासाठी असली, जिभेची परीक्षा घेणारी वाक्ये म्हणायला सांगतो, ते आठवले आणि तशाही अवस्थेत हसू आले. मी डॉक्टरीणबाईंना भगवद्गीतेतील ११ वा अध्याय खाडखाड म्हणून दाखवला, पाचपंधरा ठिकाणी शब्दोच्चार चुकले, संस्कृत न शिकलेल्यांना संस्कृत वाचायला सांगितले म्हणजे जसे होते तसे काहीवेळा झाले. पण, आपली वाचा पुष्कळशी शाबूत आहे हे कळल्याने आत्मविश्वास वाढला. पण, व्यायाम डॉक्टरांनी या उत्साहावर थंड पाण्याचा घडा टाकला. 'पाठांतरावरून विशेषत: लहानपणी केलेल्या पाठांतरावरून जिभेवरील मज्जानियंत्रणाची परीक्षा होऊ शकत नाही. लहानपणी केलेले पाठांतर जिभेच्या अंगवळणी पडलेले असते. एकप्रकारे जिभेचे एक स्वत:चे स्मरणशक्तीचे केंद्र बनलेले असते. जुनी पाठांतरे म्हणताना जिभेला मुख्य मेंदूतील स्मरणसंग्रहातून आठवावे लागत नाही.' हिरमुसला झालो; पण, ब्राह्मण घरातील लहानपणाच्या, पंतोजींच्या कठोर पद्धतीने पाठांतर करवून घेण्याच्या हव्यासाचा थोडा अर्थ नव्याने उमगला. आजच्या संगणक युगातील भाषेत सांगायचे तर मुख्य मेंदूतील संग्रहणसामर्थ्याला जोड देणारी ताकद पाठांतराने मिळते. लहानपणी घरी पाठांतराचा दंड कसलेल्या घरातील मुले शाळेत, कॉलेजात अभ्यासात पुढे का राहतात आणि असा सराव नसलेली, प्रामुख्याने असवर्ण जातीतील मुले सगळी हुशारी असून औपचारिक अभ्यासात लठ्ठ-मठ्ठ असल्याच्या कुचेष्टेस का पात्र होतात हे समजले. हे सगळे व्यायाम आजही चालू आहेत. हाताची बोटे आता मेंदूचा हुकूम पाळताहेत. कोपर, खांदा अजून काहीशी कुचकुच करतात. बोलण्यातील दोष आता फारसा काही जाणवत नाही.
डोळ्यात काही दोष निर्माण झाला आहे, हे माझ्या लक्षात आलेच नव्हते. दुसऱ्या तिसऱ्या दिवशी डॉक्टरांनी डोळ्यासमोर डावीकडून उजवीकडे आणि वरपासून खालपर्यंत बोटे नाचवली तेव्हा लक्षात आले, की डाव्या बाजूकडील खालील गोष्टी नजर टिपत नाही. मग एक निश्चित निष्कर्ष काढण्यासाठी एक आधुनिक गणकयंत्रसंचालित यंत्राला डोळे लावून बसवले. समोरील पडद्यावर एकापाठोपाठ एक सर्व दिशांना लहान काजव्यासारखे दिवे लुकलुकत. तो दिवा नजरेने टिपला की हातात दिलेले एक विजेचे बटण दाबायचे. त्या परीक्षेतही निश्चित झाले, की डाव्या हाताकडील खालची नजर अपंग झाली आहे. झटका आला तेव्हा नजर सर्वांत शेवटी हबकली. जे पहिल्यांदा हबकले ते पहिल्यांदा परत येईल. शेवटी हबकलेली नजर सगळ्यात सावकाश परत येईल.
अपंगपणात डोळ्याची कमजोरी सगळ्यात कष्टदायक. माझ्या आईची नजर लहानपणापासून अधू होती. ती ८५ वर्षांपर्यंत जगली. त्यात चाळिशीनंतर तिला स्पष्ट
