नियंत्रण करणाऱ्या मज्जासंस्थेवरच आघात झाला. अनेकांचे आशीर्वाद फळले, कित्येकांचे शिव्याशाप बारगळले म्हणून डावा हात, थोडी दृष्टी आणि ओठ एवढ्यापुरताच आघात मर्यादित राहिला; पण तरीही अगदी न्हाणीघरातसुद्धा चालत जाणे कठीण व्हावे, पायजम्याची नाडीसुद्धा स्वत:ची स्वत:ला बांधता येऊ नये, जेवणाचा घास स्वत:च्या हाताने स्वत:ला भरवता येऊ नये; थोडक्यात, बहुतेक कामांसाठी परावलंबी व्हावे ही मोठी भयानक गोष्ट आहे.
ज्ञानमार्गाचा मी यात्रिक, ज्ञानाचे मुख्य साधनच विस्कळित झाले, जे काही चलनवलन गेले ते पुन्हा परत मिळण्याची शक्यता नाही. पुन्हा दुसरा, तिसरा झटका येऊन असमर्थता आणखी वाढू नये यासाठी डॉक्टरांची धावपळ. रक्तदाब वाढू नये, रक्ताच्या गुठळ्या होऊ नयेत, रक्त पातळ राहावे म्हणजे मेंदूमधील सूक्ष्म रक्तवाहिन्यांच्या जाळ्यात रक्तप्रवाह कोठे अडकून राहू नये यासाठी वेगवेगळ्या औषधांचा सारखा मारा चालू होता.
तिसऱ्या दिवसापासून व्यायामाचे डॉक्टर येऊ लागले. हाताची बोटे किती हालतात, हात कोपऱ्यातून, खांद्यातून किती हालचाल करू शकतो याची परीक्षा झाली. बालवर्गातील किंवा अंगणवाडीतील मुलांना जसली खेळणी देतात तसली खेळणी माझ्यापुढे ठेवण्यात आली. एका गजातून लाकडी चकत्या काढून त्या दुसऱ्या गजात टाकणे, फिरवणे असा व्यायाम चालू झाला. अंगठा आणि तर्जनीच्या पकडीत लहानशी लाकडाची चकतीही सांभाळता येईना. इतके श्रम होत, की डोक्याला घाम फुटे. मग एकदम लक्षात आले, आपण पुन्हा लहान बाळ झालो आहोत. ६३ वर्षांचे लहान बाळ! दुपट्यावर पडल्या पडल्या बाळ पाय हलवत राहते, हात वेडेवाकडे फिरवत राहते. बाहेरच्यांना त्या सगळ्या धडपडीचा काही अर्थ लागत नाही. आपल्याला पाहिजे तसे हातापायांचे चलनवलन करू शकण्याचे कौशल्य बाळ हळूहळू कमावीत आहे हे पाहणाऱ्यांना समजत नाही. मीही तसाच हालचालींच्या व्यायामाला लागलो. 'अडगुलं मडगुलं, सोन्याचं कडबोळं' या बालगीताच्या शेवटी 'तीट लावू तान्ह्या बाळा' असं म्हटल्यावर बाळाचे हात कपाळाच्या मध्यभागी न जाता भलतीकडे- डोक्यात,कानाकडे- का जातात याचे रहस्य समजू लागले.
जिभेच्या व्यायामाचे डॉक्टर आले. जिभेवर अडखळणाऱ्या इंग्रजी शब्दांच्या मालिका ते म्हणून दाखवत आणि म्हणायला सांगत 'it rains in spain mainly in planes,' किंचा ‘she sells sea-shells on the sea shore.' वूडहाऊसच्या कादंबऱ्यांत, दारू पिऊन झिंगलेला माणूस सापडला म्हणजे लंडनचा पोलिस बॉबी तो कितपत शुद्धीवर
अंगारमळा । ३७
